Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

 
29 
 
olacağı  xüsusi  bir  birliyin  Ġrana  yollanmasına  qərar  verdilər.  ġübhə  çəkməmək 
üçün  Ori  ġah  Hüseynin  səlahiyyətlilərinə,  Romadakı  Papa  tərəfindən 
göndərildiyini,  Ġrandakı  xristianların  vəziyyəti  haqqında  məlumat  əldə  etməyə 
gəldiyini  söyləcəkdi.  .  Bu  vaxt  Fransız  elçisi  və  missionerlər,  Rusiyanın 
Ermənistana  siyasi  müstəqillik  almaq    məqsədi  qoyduğunu  və  Orinin  Ermənistan 
padĢahı  olmağa  niyyətli  olduğunu  ġaha  xəbər  verirlər.  Ancaq  ġah  bu  qədər 
əhəmiyyətli bir elçini geri çevirməyə cəsarət edə bilməzdi, onu qarĢılayır. 1709-da 
Ori Ġsfahana çatır və oranın yerli siyasi  Ģəxsləri ilə müzakirələr aparır. Ancaq I. 
Pyotrun  Ġranı  zəbt  edib  Gürcüstan  və  Ermənistanı  iĢğal  edəcəyi  ilə  bağlı  söz-
söhbətlərə ġah, xəyanət etməməsi üçün Gürcüstan valisini güvəndiyi bir baĢqasıyla 
dəyiĢdirir. Ġsrael Ori, 1711-ci ilde Ġrandan Rusiyaya geri dönərkən yolda  öləndən 
sonra  bu  iĢin  arxasınca  gedən  olmamıĢdır.  Ġndi  ermənilər  yana-  yana  deyirlər  ki, 
Ori rusların vasitəsi ilə  bağımsız erməni dövləti yaratmağa yaxın idi. Amma yenə 
onun  HəĢtərxanda  ani    ölümünü  təsadüfə  bağlamırlar.      Oridən  sonra  erməni 
milliyyətçiliyi üçün xidmət göstərən sivaslı Mhitar və onun davamçıları olmuĢlar. 
 Mxitaristlərin  Venesiyada  təməlini  qoyduqları  Erməni  milliyyətçiləri    isə 
elə  əvvəldən  xəstə  xəyallarla  yaĢayırdılar.  Onların  irqlə  əlaqədar  nəzəriyyələrinə 
görə,  ermənilər  daha  üstün  bir  irqdən  gəlirdi.  Nasistlər  və  onların    irqçiliyi  II. 
Dünya    Müharibəsi  əsnasında,  bənzəri  görülməmiĢ  bir    miqyasda  qırğınlara  yol 
açmıĢdısa,  erməni  irqçiliyi  daha  əvvəllərdən  bu  yola  düĢmüĢdü.  Adını  erməni 
xalqının milli azadlıq  mübarizəsi qoyaraq digər xalqları yox etmə siyasətini aktiv 
Ģəkildə  yürütməyə    giriĢərkən  fərqində  olmadılar  ki,  gələcəkdə  bu  bəladan  xilas 
olmaq çox çətin ola bilər.  Ġsrael Ori  ilə baĢlayan və xarici güclərə bel bağlayaraq 
nəyəsə  nail  olmağı  özünə  hədəf  seçən  erməni  milliyyətçiliyi  və  bu  sahədə 
yürüdülən  siyasət  Ģübhəsiz  ki,  erməni  milliyyətçiliyinin  inkiĢafıa  öz  təsirin  i 
göstərmiĢdir.  Erməni milliyyətçiliyi tarixi  Ġmperializmlə iĢbirliyi, onların siayətini 
həyatakeçirmə,  əməkdaĢlıq  tarixidir.    Mxitaristlərin  dil  və  tarixlə  ilgili 
çalıĢmalarının nəticəsi olarak ermənilərdə bir hürriyyət sevdası oyanmıĢdır  
Osmanlı erməniləri arasında QərbliləĢmə və islahat hərəkətlərinin baĢlanğıcı 18-ci 
əsrin  ilk  illərinə  aiddir.  1701-ci  ildə  Sivas'lı  Mhitar  Vartabed  liderliyində 

---

 
30 
 
Ġstanbulda  baĢlayan  islahat  hərakatı,  qız  və  oğlanlar  üçün  müasir  məktəblər 
açılması,  qədim  Kilsə  Ermenicesi  yerinə  Ġstanbul  xalq  dilinə  əsaslanan  yeni  yazı 
dilinin  inkiĢaf  etdirilməsi,  Qərb  dillərindən  kitablar  çevrilməsi  və  islahatlara 
müqavimət  göstərən  Kilsə  rəhbərliyinə  qarĢı  qeyri-siyasi  təĢkilatlanmaların 
qurulması  erməni  milli  ideologiyasının  da  formalaĢmasına  təsir  edirdi.  Zaman- 
zaman sərt mübarizələrə səhnə olan islahat hərəkatı, 1860-dən PadĢah Abdülməcid 
tərəfindən  Erməni  Milləti  nizamnaməsi  ilə  reallaĢdı.  Bu  nizamnamə  ilə  qurulan 
Erməni  Millət  Məclisi  Osmanlı  dövlətindəki  ilk  təmsili  parlament  orqan 
xüsusiyyətində olub, 1876 Qanun-u Esasi ilə qurulan Osmanlı Mebusan Məclisinə 
də nümunə təĢkil etmiĢdir. 
Erməni  cəmiyyəti  Osmanlı  Dövləti  içində  "ərköyün  uĢaq"  statusundaydı. 
Ermənilər Osmanlı inzibati sistemində digər qeyri- millətlər kimi, bir çox məsələdə 
mərkəzi  dövlətin  yarı  muxtar  bir  quruluĢu  haqlarına    sahib  idi.  Erməni  və  Rum 
Patrikleri  iki xalqın ―millət  baĢı'‖  ünvanına  sahib idilər.  Tənzimat  dövrünə  qədər 
patriklərin  vəzifəyə  gətirilməsində  xalqın  irəli  gələnləri  söz  sahibi  idi,  ancaq 
erməni  Konstitusiyasının  hazırlanma  prosesində  nəzərdə  tutulan  dəyiĢikliklər, 
patriğin seçki ilə iĢ baĢına gəlməsini təmin edəcəkdi. 
Patriklerin  dini  səlahiyyətləri  ilə  birlikdə,  millətlərinin  rəhbərliyində  də 
əhəmiyyətli  dərəcədə vətəndaĢ səlahiyyətləri də var idi. Bir çox erməni təĢkilatının 
rəhbərliyi  birbaĢa  patriğin  məsuliyyətialtına  alınmıĢdı,  yəni  onlarınfəaliyyətindən 
Patrik Ģəxsən məsul idi.. Patriarxiat eyni zamanda 19-cu əsrin sonuna qədər qatı bir 
senzura təĢkilatı funksiyasını də boynuna götürmüĢdü. 
Sultan,  erməni  millətinin  vergilərinin  bir  hissəsini  patriklik  vasitəsilə 
toplardı.  Patriarx  və  müəyyən  sayda  adamlar    vergidən    azad  idilər.  Patriklik 
Osmanlının müxtəlif bölgələrinə  dini vəzifəlilərin atanmasından da məsul idi.  Bu 
yetkilərin  verilməsi  patrikxanasına    erməni  ideolojisini  də  formalaĢdırmaq 
imkanları yaradırdı. 
Patriarxiat  zaman  içində  nüfuzlu  və  maliyyə  cəhətdən  qazanclı  bir  mövqe 
halına də gəlmiĢdi. Əvvəl "Çələbi", "müəllim", 18-ci əsrdən etibarən isə "Amira" 
olaraq adlandırılan erməni irəli gələnləri patriarxiat ilə əlaqələrini sıxlaĢdırmıĢdılar. 

---

 
31 
 
Dövlət adına vergi yığan, dövlətə borc verərək sərraflıq edən, orduya iaĢələri təmin 
edən, saray memarlığında, dövlətin xarici iĢlərində  əhəmiyyətli vəzifələri boynuna 
götürən amiralar, Patriarxiyaların qərar mexanizmlərində iĢtirak etməyə baĢlayır və 
zaman  içində  millətin  idarəsində  suveren  hüquqlar  da  almıĢdılar.  Bu,  Osmanlı 
dövlətində ermənilərin heç bir hüququ yoxdu- deyənlərə ən yaxĢı cavabdır.Erməni 
Patriarxiatlığına    mütəĢəkkil  olaraq  qatılan,  vəzifə  alan  ikinci  vətəndaĢ  qrupu  isə 
"esnaflar"dı.  Ġstanbul,  Ərzurum,  Van,  Doğubayazıt  kimi  bir  çox  mərkəzlərdə 
erməni  iĢ  adamları  və  tacirlər  ordusu  yetiĢmiıdi.    Onlar  dövlətə  və  patriarxiat 
idarəsinə    külli  miqdarda  vergi  ödəyirdilər..  Esnaflar  da  müddətdə  rəhbərlikdə  də 
iĢtirak etməyə baĢlayırdılar. 
Erməni  Patriarxının   idarəçiliyində    iĢtirak  edən üçüncü  vətəndaĢ  qrupu  isə 
Avropada təhsil almıĢ gənc ziyalılardı . Ġlk qrupu 1843'te Romaya, 1840-1848-isə 
Parisə  gedən  varlı  ailələrin  uĢaqları  Avropa  siyasi  sistemləri  və  qabaqcıl 
düĢüncələri ilə tanıĢ olaraq  və 1850-ci illərdə təhsillərini tamamlayaraq Ġstanbula 
geri  dönərkən  artıq  azadlıq  müdafiəçisi    kimi  çıxıĢ  edirdilər..  Erməni  mərkəz 
idarəsi,  məktəbləri  və  erməni  dilinin  müasirləĢdirilməsi    bu  gənclərin    daim 
gündəmə  gətirdikləri  əsas  mövzulardan  idi.    Onlar  həm  də  Amiraların  patriarxiat 
üzərindəki  özbaĢına  rəhbərliyinə  üsyan  edər,  erməni  cəmiyyətinin  geriyə 
aparıldığını iddia edər, Bu müzakirələr nəticəsində Patrikliğin dövlətlə, Patrikliğin 
Erməni  təĢkilatları  ilə  münasibətləri  mübahisə  mövzuları  idi.    Nəticədə  erməni 
milləti 1844-cü ildə Amira və Esnaflardan ibarət QarıĢıq Məclis yaratmıĢdı, 1847- 
ci ildə isə  bu, VətəndaĢ və Ruhani Məclisi adlanmağa baĢladı. 
HəĢtərxanda  1856  Osmanlı    islahat  Fərmanı  hər  millətin  inzibati 
quruluĢunda  yeni  tənzimləmələr  edilməsini  nəzərdə  tuturdu.  Hər  millət  bir 
komissiya  quracaq,  öz  daxili  iĢlərini  təĢkil  etmək  üçün  bir  nizamnamə 
hazırlayacaktı.    Həmin  il  Erməni  Ümumi  Məclisi  tərəfindən  bir  Konstitusiya 
Komitəsi yaradılır. Bir il boyunca  çalıĢılan mətn 1857-də Məclis tərəfindən qəbul 
edilir,  ancaq  bu  mətn  "dövlət  içində  dövlət  olmaz"    prinsipi  ilə  təsdiq  edilmir. 
Hazırlanan ikinci qaralama mətndə Erməni millətinin təzyiqi ilə 1860-ci ildə  qəbul 
edilir.  Mövcud  bütün  təĢkilatlar  ləğv  edilərək  yeni    Anayasaya  uyğun  yeni 

---