Qafar Çaxmaqlı İŞĞal və “MƏskunlaşdirma” FİTNƏkarliğI İşgal olunmuş Azərbaycan ərazilərinə

l.Cərıubi Oafqaza kö^ən erməni ailəsi.

2.Ermənilərin Türkiyədən Cənubi Qafqaza köç etməsi.

SEPARATİZM

Dağlıq  Qarabağın və işğal altındakı rayonların 

“erməniləşdirilməsi “  siyasəti

Dağlıq  Qarabağ  haradadır?  sualına  birmənalı  şəkildə  belə  cavab 

vermək  olar.  Bu  bölgə  Azərbaycanın  mərkəzi  hissəsində  yerləşən  və 

digər  Azərbaycan  bölgələrindən  (məsələn,  Aran  Qarabağından) 

ayrılması  mümkün  olmayan və  başqa  cür yaşaması  heç vaxt təsəw ürə 

gətirilməyən bir Vətən parçasıdır.

M .C.Cavanşir (1773-1853) “Qarabağ tarixi”ndə göstərir ki, “Qədim 

tarix 

kitablarının 

yazdığına 

görə 

Qarabağ 

vilayətinin 

sərhədi belədir:  Cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən-Sınıq körpüyə 

qədər  Araz  çayıdır.  İndi  (Sınıq  körpii)  Qazax  Şəmsəddin  və  Dəmirçi- 

Həsənli  cammatı  arasındadır...  Şərq  tərəfdən Kür  çayıdır  ki,  Cavad 

kəndində  Araz  çayına  qovuşaraq  gedib  Xəzər  dənizinə  tökülür. Şimal 

tərəfdən Qarabağın  Yelizavetpolla  (Gəncə)  Kür  çayına  qədər  -   Goran 

çayıdır...  Qərb  tərəfdən  Küşbək,  Salvartı  və  Ərikli  adlanan  uca

20

Qarabağ  dağlarıdır”(  Qarabağnamələr.  I  kitab,  Bakı,  1989-cu  il). 

Qarabağ  xanlığı  1822-ci  ildə  ləğv  edilib  əyalətə  çevrilmişdi.  1836-cı 

ildə  Sankt Peterburqda nəşr edilmiş “Obozrenie”-də Qarabağ əyalətinin 

sərhədləri  və  sahəsi  (13.000  kv.verst)  verilmiş,  onun  xeyli  hissəsinin 

dağlarla  örtüldüyü  qeyd  olunmuşdur  (06o3peHHe  P

occhhckhx

 

Bjıa^eHHH 3a KaBKa30M. 

h

.  IIICII6.,  1836).

Çarizmin  apardığı  işğalçı  müharibələr nəticəsində  XIX  əsrin  20-30- 

cu  illərindən  etibarən  Cənubi  Qafqaza  köçürülərək  yerləşdirilmiş 

ermənilər bir müddət  sonra  silahlı  dəstələrini  yaradaraq  azərbaycanlıla- 

rı  təhdid  etməyə,  böhranlı  anlarda  onlara  qarşı  kütləvi  qırğınlan  həyata 

keçirməyə  başladılar.  1918-ci  ildə  Cənubi  Qafqazda  heç  bir  zaman 

olmayan  Ermənistan  adlı  bir  dövlət  elan  edildi.  Azərbaycanlılara  qarşı 

terror və  soyqırım  Ermənistanda  dövlət  siyasəti  səviyyəsinə  qaldınldı. 

1920-ci  ildə  Azərbaycan  və  Ermənistan  bolşevik  Rusiyası  tərəfındən 

işğal  edilib  sovetləşdirildikdən  sonra  da  ermənilərin  azərbaycanlılara 

məxsus  torpaqlara  yerləşdirilməsi,  onlann  sıxışdınlması,  Azərbaycan 

ərazilərinin  Ermənistana  verilməsi  siyasəti  davam  etdirildi.  1920-ci  il 

avqustun  5-də  hazırlanmış  bir  arayışda  Azərbaycanm  Ermənistan  ilə 

mübahisəsiz  ərazisi  belə  göstərilirdi:  sərhəd  Qazax  və  Borçalı 

qəzalannın  köhnə  inzibati  sərhədlərindən  başlayır,  sonra  Qazaxdan, 

Aleksandropoldan  (Gümrü)  və  Yeni  Bəyazitdən  Maralıca  dağlanna 

qədər,  oradan  birbaşa  Göyçə  gölünə  enir,  təxminən  11/2  verst  şimala 

Çubuqlu  kəndindən  sonra  Göyçə gölünü  ikiyə bölür,  onun  cənub  sahili 

ilə  qərb  istiqamətinə  gedir,  Göycə  gölünün  cənub  sərhəddində  sərhəd 

Zağalı  və  Gödək  Bulaq  kəndləri  arasından  başlayır,  sonra  Yarnızlı, 

Qızıl  Vəng  və  Yuxan  Alçalı  kəndlərinin  yuxarısından  Göyçə  gölünün 

cənub  sahillərinin  dağlıq  rayonlarından  -   Qızıl  Harava  (təxminən 

1859) və Ağmahan  yüksəkliklərindən keçir,  qərbdə  İrəvan və  Yeni  Bə- 

yazit 

qəzalarının 

sərhədlərindən  Kiçik 

Ağdağa 

doğru 

gedir, 

müsəlmanlann 

(azərbaycanlıların) 

yaşadığı 

dağlıq 

rayonlan 

ermənilərin  məskunlaşdığı  kəndlərdən  ayınr.  Sonra  sərhəd  Kiçik 

Ağdağ 

dağlarından 

şimal-qərbə  Toğmahan 

gölü  istiqamətində 

Təzəkənd  kəndinə  doğru  gedir,  oradan  Gərni  çayı  ilə  Yuxan  Ağbaş 

kəndinə  çatır və  onun  qarşısından  şimala doğru 3620 yüksəkliyə qalxır, 

oradan  cənub-qərbə  Uluxanlıya  gedir,  Uluxanlı  kəndi  və  Uluxanlı

21

---

dəmiryolu  stansiyasının  arasından  keçərək Araz  çayına  qədər uzamr və 

şimalda  Rəncbər  kəndinə  çatır,  Rəncbər  kəndindən  Araz  çayınadək 

sərhəd  birbaşa  qərbə,  Sürməli  qəzası  ilə  Eçmiadzin  və  Qars  vila- 

yətlərinin keçmiş inzibati  sərhədləri  ilə qovuşur və Təndürək dağlanna, 

keçmiş rus-türk sərhədinə doğru gedir.

Ermənistan  sovetləşdirildikdən  sonra  da  mərkəzi  bolşevik  hakimiy- 

yəti  çarizm  dövründəki  siyasəti  davam  etdirməyə,  Azərbaycana məxsus 

tarixi  əraziləri  Ermənistana  verməyə  başladı.  Bununla  əlaqədar  olaraq 

Azərbaycan  SSR  xalq  ədliyyə  komissan  Behbud  Şahtaxtinski  Rusiya 

Kommunist  (bolşevik)  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsinə  (RK  (b)  P  MK) 

yazırdı  ki,  Zəngəzurda  123  min  95  nəfər  azərbaycanlının,  99  min  257 

nəfər  erməninin  yaşamasına  baxmayaraq,  1920-ci  il  noyabnn  30-da 

Zəngəzur  qəzasımn  qərb  hissəsi  Ermənistana  verilmişdir.  Bununla  da 

Azərbaycanın  Naxçıvan  bölgəsi  ilə,  Türkiyənin  isə  türk  dünyası  ilə 

quru  əlaqəsi  kəsildi.  Sovet  Ermənistanında  yaşayan  azərbaycanlılara 

qarşı  yürüdülən  siyasət  Daşnaksütyunun  hakimiyyəti  illərindəkindən  o 

qədər  də  fərqlənmirdi.  Sayca  Azərbaycandakı  ermənilərdən  çox  olma- 

lanna 

baxmayaraq, 

Ermənistanda 

tarixi 

ərazilərində 

yaşayan 

azərbaycanlılara  muxtariyyət  verilmədi.  Azərbaycanda  isə  ermənilər 

üçün  muxtariyyət  yaradıldı.  Belə  ki,  RK  (b)  P  MK  Qafqaz  bürosu 

plenumunun  1921-ci  iyulun  5-də  keçirilən  iclasında  Dağlıq  Qarabağ 

məsələsi  müzakirə  edildi.  Azərbaycanlılarla  ermənilər  arasında  milli 

sülhün  zəruriliyi,  yuxan  və  aran  Qarabağın  Azərbaycan  ilə  iqtisadi 

əlaqəsi,  daimi  əlaqəsi  nəzərə  alaraq  Dağlıq  Qarabağ  Azərbaycanın  tər- 

kibində  saxlanıldı.  Azərbaycan  SSR  1922-ci  ildə  ZSFSR-ə  qəbul 

olunanadək  Yeni  Bəyazid  qəzasının  Basarkeçər  bölgəsi  Rusiya 

imperiyasının  müəyyənləşdirdiyi  sərhədlərində  və  Şərur-Dərələyəz 

qəzasımn  üçdə  iki  hissəsi  artıq Ermənistana verilmişdi.  ZSFSR-ə qəbul 

edildikdən  sonra  isə  Qazax  qəzasının  bir hissəsi,  Cəbrayıl  qəzasının  və 

Naxçıvan  M uxtar  Sovet  Sosialist  Respublikasının  bəzi  kəndləri 

Ermənistanm 

tərkibinə 

qatıldı. 

Beləliklə, 

1918-1920-ci 

illərdə 

Azərbaycanın  113895,  97  kv.km  ərazisindən  sovet  dövründə  yalmz 

86,6  min  kv.km  qaldı.  aQarabağın  dağlıq  hissəsi  məzmununda  coğrafı 

anlayış  bildirən  “Dağlıq  Qarabağ”  ifadəsi  Birinci  dünya  müharibəsinin

22

sonlannda  terminləşməyə,  yəni  konkret  siyasi  məna  kəsb  etməyə 

başlayır.  Muxtar vilayətin  ərazisi  4,4  kv  kilometr,  Azərbaycan Respub- 

likasınm  5-dən,  1-ni  təşkil  edir.  1970-ci  ildə  DQMV-də  150  mindən 

bir qədər artıq  əhali  yaşayırdı.  Vilayətin tərkibinə Xankəndi  şəhəri,  Əs- 

gəran,  Hadrut,  Ağdərə,  Martuni,  Şuşa rayonlan  daxil  idi.

1987-ci  ildə  ermənilər  Dağlıq  Qarabağın  Ermənistana  verilməsi 

tələbi  ilə  imza  toplamağa  başladılar.  Bu  tələblərin  qarşısını  almaq 

məqsədilə  azərbaycanlılar  prokurorluğa,  DTK-ya,  Ali  sovetə,  Daxili 

İşlər  Nazirliyinə  dəfələrlə  müraciətlər  etdilər.  Lakin  bütün  bu 

müraciətlərə  məhəl  qoyulmadı.Hadisələr  1988-ci  ilin  fevralından  daha 

aqressiv  məcraya  yönəldi.  Fevral  ayında  İrəvanda  və  Xankəndində 

separatçılar  və  erməni  millətçilərinin  mitinqlər  dalğası  başladı.  Ayın 

13-dən  etibarən  isə  ermənilər  maşınlarla  Əsgərandan  DQMV-nın 

Partiya  Komitəsinin  binasına  gələrək  Dağlıq  Qarabağın  Ermənistana 

birləşdirilməsi  tələbi  ilə  orada  çadır  qurdular.  Vilayət  Partiya 

Komitəsinin  sədri  Aslanov  Armais  Armenakoviçi  tutduğu  vəzifədən 

azad  etdirdilər  və  onun  yerinə  vəzifəyə  Osipov  gətirildi.  May  ayının 

25-dən  etibarən  isə Vilayət Partiya Komitəsində  məsul  vəzifədə çalışan 

azərbaycanlılar işdən çıxarıldı.

İlk  olaraq  ermənilər  1988-ci  ilin  18  sentyabnnda  Xocalıya  hücum 

etdilər.  Güclü  müqavimətlə  rastlaşdıqdan  sonra  onlar  Xankəndində 

olan  azərbaycanlılann  evlərinə  basqınlar  təşkil  etdilər.  Mayor 

Şahbazyanın  başçılığı  altında  həm  yerli  milis  idarəsində,  həm  də 

Ermənistanda  çalışan  milis  işçilərindən  ibarət  dəstələr  yaradıldı. 

Azərbaycanlılann 

yaşadıqlan 

evləri 

yandırmaq 

məqsədilə 

bu 

dəstələrdən  hər  biri  bir  küçəyə  nəzarət  edirdi.  Zavodskoy  küçəsi, 

Puşkin  küçəsi,  Ü.Hacıbəyov  küçəsi,  Özbəkistan  küçəsi,  Bazarnaya 

küçəsi,  DQMV-50  küçəsində  evlərə  hücum  edərək  müxtəlif vasitələrlə 

onlan  yandırmağa  başladılar.  Sabir  və  Lesnoy  küçələrinə  də  hücum 

edən  ermənilər  orada  müqavimətlə  rastlaşdıqlarından  geri  çəkilməyə 

məcbur  oldular.  Daha  sonra  M.Paşayev,  Timiryazev,  Magilyevski  və 

Admiral  İsakov küçələrində  də  yanğınlar törətdilər.  Ümumilikdə  isə  59 

ev  yandınldı.  Kərkicahan  qəsəbəsinə  də  talanlar  törətmək  məqsədilə 

hücum  edən  ermənilər orada  da  müqavimətlə  rastlaşdıqlanndan  burada

23

---