“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
135 
Fransa  səfiri  A.  Çxenkeli,  Türküstan  adından  M.  Çokayev, 
Ukrayna  adından  Demokratik  Ukrayna  Cumhuriyyətinin  MC 
nəzdində sabiq təmsilçisi A .Şulqin imzalamışlar. 1937-ci ildə isə 
İspaniyanın  daxilində  gedən  vətəndaş  müharibəsi  ilə  bağlı 
“Prometey” cəbhəsi Millətlər Cəmiyyətinə növbəti müraciət qəbul 
etdi. Müraciətdə SSRİ-nin İspaniya daxili vətəndaş müharibəsində 
iştirakının artıq bir həqiqət olduğu göstərilirdi: “Sovet hökuməti 
bu iç hərbində zabitləri ilə iştirak etməkdədir” [39, N-27, 1937]. 
     SSRİ-nin İspaniya vətəndaş müharibəsində iştirakını, tök-
düyü  qanları  xüsusi  vurğulayan  prometeyçilər  bu  ölkənin  öz 
daxilindəki  millətlərlə  daha amansız rəftarlarına beynəlxalq  icti-
maiyyətin diqqətini cəlb etməyə çalışırdı. Sənəddə həmçinin, Saar 
vilayətində  keçiriləcək  plebisit  (ümumi  səsvermə)  kimi  analoji 
tədbirin  ölkə  daxilində  tətbiqini  və  bu  məqsədlə  qızıl  ordunun 
işğal  etdiyi  məmləkətləri  boşaltmasını  Millətlər  Cəmiyyətinin 
SSRİ-dən tələb etməsi xahiş olunurdu. 
     “Prometey”in başlıca fəaliyyət sahələrindən biri də öz jur-
nalını  yayınlamaqla  yanaşı,  ayrı-ayrı  mühacir  təşkilatları  tərə-
findən dərc olunan qəzet və dərgilərə maliyyə yardımı göstərmək 
idi. (Birliyin mənafeyinə uyğun gələnlərə). Bu məqsədlə Parisdəki 
“Sakartvelo”(Gürcüstan), Rumıniyadakı “Əməl” (Krım tatarları) 
Varşavadakı  “Severnıy  Kavkaz”  (Şimali  Qafqaz),  “Yana  Milli 
Yol”-“Yeni  Milli  Yol”  (İdil-Ural),  Berlindəki  “Qurtuluş” 
(Azərbaycan) və “Yaş Türküstan”-“Gənc Türküstan” (Türküstan) 
dərgiləri  maliyyələşdirilir,  onların  fəaliyyəti  əlaqələndirilərək, 
demək olar ki, vahid mətbuat siyasəti yürüdülürdü. Hər birisinin 
əsas hədəfi bağımsız milli dövlətinin təsisini yenidən elan etmək 
olan  “Prometey”  Cəbhəsinin  mühacir  təşkilatları  beynəlxalq 
aləmdə  “xarici  siyasətlərini  Polşanın  və  Batı  dövlətlərinin 
mənafeyinə uyğun qururdu” [284, 21]. Bu təşkilatlar konstitusiya 
prinsiplərini, demokratiyanı əsas tutan, bir sıra hallarda isə sosial 
bərabərliyə və liberal dəyərlərə önəm verən solçular idi. 

---

 
 
136 
     Radikal  millətçiliyi,  pantürkist  və  panislamist  ideyaları 
müdafiə  edən  saglar  isə  “Prometey”ə  kəskin  müxalifət  mövqe-
yində  dayanmışdı.  Lideri  Şimali  Qafqaz  Cümhuriyyətinin  sabiq 
nazirlərindən olan Heydər Bammatın sağ müxalifətçilər qrupuna 
Azərbaycan mühacirlərindən Xəlil Xasməmmədov, Şəfi Rustəm-
bəyli, Nağı Şeyxzamanlı, Fuad Əmircan (Daryal) və b., Gürcüstan 
mühacirlərindən  N.  Jordaniya  ilə  ixtilafda  olan  general  Q. 
Kvinitadze,  prof.  Zurab  Avalişvili  və  Gürcüstanın  sabiq  Berlin 
səfiri Lado Əhməteli, Şimali Qafqaz mühacirlərindən isə Əli xan 
Qandəmir və b. daxil idi. Qrup türkçə, rusca, ingiliscə, fransızca, 
1937-ci ildən isə almanca nəşrə başlayan “Qafqaz” dərgisini, eyni 
zamanda “Qafqaz” almanaxını yayınlayırdı. H. Bammat qrupunun 
xarakterinə  və  məramına,  onun  fəal  üzvlərindən  olan  “Qafqaz” 
dərgisinin  redaktoru  Əli  xan  Qandəmirin  “Qafqaz  məsələsi”  
məqaləsindəki mülahizələri aydınlıq gətirir: “Dərgi (“Qafqaz”-X. 
İ.)  hər  şeydən  öncə  N.  Jordaniya  və  gürcü  sosialistlərinə  qarşı 
cəbhə  açmış, eyni  zamanda Rəsulzadəyə, “Müsavat” partiyasına 
və “Prometey”çi Quzey Qfqazlıların lideri” Səid Şamilə də cəbhə 
açmışdır”  [284,  s.23].  Sonra  müəllif,  daşnaklara  qarşı  da 
dayandıqlarını  bildirərək  Almaniya,  Yaponiya,  İtaliya,  İspaniya 
kimi  millətçi  dövlətlərə  rəğbət  bəslədiklərini,  beynəlmiləl 
demokratiyanı isə qəbul etmədiklərini gizlətmirdi. 
     Bu dövrdə beynəlxalq aləmdə Pantürkizm və Panislamiz-
mə  qarşı  güclənən  ictimai  əhvali-ruhiyyəyə  rəğmən  Türkiyə 
Cümhuriyyəti öz daxilində bir sıra tədbirlər görməyə məcbur oldu. 
SSRİ-nin də istəyi üzrə hələ 1927-ci ildə “Türk ocaqları” və onun 
dərgisi “Türk Yurdu” (1931) bağlandı. M. Kamal Paşadan sonra 
Cumhurbaşqanı  olan  İsmət  İnönü  bu  məsələ  ilə  bağlı  demişdi: 
“Panturkizm  və  Panislamizmi siyasətimizdən radikal bir şəkildə 
çıxardıq” [284, s.23]. Bu bəyanatına uyğun olaraq İ. İnönü 1938-
ci ilin sentyabrında “Qafqaz”çı Əli xan Qəndəmir başda olmaqla 
bir qrup millətçinin Türkiyədən çıxarılması barədə göstəriş verdi. 
Ölkədən çıxarılanların böyük əksəriyyəti Berlində məskunlaşdılar. 
Türküstanlılar  və  tatarlar  isə  Zəki  Vəlidi  Toganın  ətrafında 

---

 
 
137 
cəmləşərək M. Çokayevə, A. İshakiyə müxalifətdə dayanardı. Z. 
V.  Togan  böyük  Dogu  Türküstan  dövlətinin  ideoloqu  kimi 
(“Türkeli”)  Pantürkizmin  dildə  və  mədəniyyətdə  yürüdülməsi 
fikrini  müdafiə  edirdi.  Bu  məhdudiyyəti  qəbul  etməyən  daha 
radikal  sağçılar  Z.  V.  Togandan  ayrılaraq  pantürkizmi  daha  da 
tündləşdirən  təbliğat  aparmaq  qərarı  ilə  1942-ci  ilə  qədər 
“Bozqurd” və “Çinaraltı” dərgilərini nəşr etməyə başladılar. 
     Bu  dərgilər  də  bağlandıqdan  sonra  onun  işçilərindən  bir 
qrupu  nasional-sosializmə  bənzər  spesifik  nəzəriyyə  yayan  yeni 
iki dərgi- “Tanrıdağ” və “Orhunu”-u dərc etmişlər. 
     Kerenski  və  Milyukovun  şəriksiz  lideri  olduqları  rus 
mühacir təşkilatları da “Prometey” cəbhəsinə qarşı kəskin müxa-
lifət mövqeyində dayanmışdı. 1931-ci ildə rus siyasi mühacirləri-
nin  toplandığı  “Rusiyadakı  vəziyyət  və  mühacirlərin  vəzifələri” 
adlı Praqa konfransında Milyukov Sovet İttifaqının dağılması ilə 
qeyri-rusların daha erkən müstəqilliyə qovuşacağını istisna etməsə 
də,  milli  müstəqilliyin  tam  şəkildə  qəbul  olunmasının  qeyri-
mümkünlüyünü bildirirdi. M. Ə. Rəsulzadə “Tarixçiyə qarşı siyasi” 
məqaləsində  onu  tənqid  edərək,  Milyukovun  tarixçi  kimi  düz, 
siyasətçi  kimi  səhv  nəticə  çıxardığını  göstərmişdi  [314,  10.01. 
1931].  Yenə  həmin  Milyikov  “Ukrayna  İstiqlal  Hərəkatı”nın 
liderlərindən  biri  V.  Murskiyə  mətbuatda  hücum  edərək: 
“Ukraynaçılıq Qara Dənizin Rusiyadan alınması deməkdir” fikrini 
yayırdı.  Kerenski  isə:  “Ukraynaya  Avropada  yardım  aramaq 
xəyanətə  haqq  qazandırmaq  propaqandasıdır.  Biz  heç  zaman 
Rusiyanın  parçalanmasına  razı  olmadıq”  deyərək  imperialist 
niyyətini gizlətmirdi [314, 10.01. 1931]. 
     Kerenski və Milyukov çoxsaylı türk mühacir təşkilatlarının 
yaranmasından  təşvişə  düşərək,  pantürkizm  və  panislamizmin 
Rusiyanın  taleyini  şübhə  altına  aldığını  bildirir,  Avropanı  bu 
cərəyanlara  qarşı  dayanmağa  çağırırdı  (Bax:  “Mühacirətin 
ideoloji-siyasi  və  ədəbi-tarixi  irsi”,  “Visbaden  və  Münxen 
konfransları”).  Rus  mühacir  təşkilatlarından  Prins  Qalitsının 

---