“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
122 bizim Müsavat firqəsi Proletar firqəsidir. Bu firqədə xanlara, bəylərə, ağalara yer yoxdur” [361,s.13]. Müəllif Məmməd Əli Rəsulzadənin İrandan, Məmməd Əmin bəyin isə Türkiyədən çıxarılmasını, hər ikisinin sosialist- kommunist təmayüllü olmaları ilə bağlayır. Əsərdə M. Ə. Rəsul- zadənin ünvanına iradlar kifayət qədərdir: “M. H. Hacınskinin kabinəsində maarif naziri olmağa razılıq verdin”; “Moskvada Stalindən böyük vəzifələr aldın”; “azərbaycanlılarla deyil, ukraynalılarla çalışırsan” [361, s.13] və s. “Yıxılan bütlər”, “Rə- sulzadənin fəci süqutu” və “Biz və onlar”a qarşı M. Ə. Rəsulzadə “Şəfibəyçilik” əsərini yazdı. 1934-cü ilin aprel hadisələrindən sonra Milli Mərkəz daxilində də münaqişələr kəskinləşmişdi. 1934-cü ilin noyabrın 5- də Azərbaycan mühacirlərinin liderlərindən biri Ə. M. Topçubaşov Parisdə vəfat etdi. Bu təkcə mühacirlərə deyil, bütün Azərbaycan xalqına üz verən ağır itki idi. 1928-1934-cü illər ixtilafları nəticəsindən Azərbaycan mühacirətinin daxilində bir-birinə müxalif mövqedə dayanan açıq qruplaşmalar meydana gəldi. Tərəflərin ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin fəaliyyəti ilə bağlı böhtan xarakterli mülahizələrinə, qarşılıqlı tənqidlərinə, bəzi hallarda bilmədən yol verdikləri səhvlərinə baxmayaraq ixtilaflarda adı çəkilənlər Azərbaycan xalqının dəyərli, cəfakeş vətənpərvərləri, “Azad Azərbaycan” ideyasına axıradək sadiq qalan yenilməz mübarizlər idi. Sovet mənbəşünaslığının bildirdiyi kimi mühacirlərarası ziddiyyətlərə səbəb heç də “yerliçilik” və “iri mülkiyyətçilərlə” “dövlət kapita- lizm” tərəfdarlarlarının fərqli mövqedə dayanmaları deyildi. Əslən gəncəli olan Xəlil Xasməmmədov, Şəfi Rüstəmbəyli və Nağı Şeyxzamanlının bir qrupda birləşməsi ilk baxışdan “yerliçilik” və Müsavatla Türk Federalistlər Firqəsinin birləşmə- sinə qədər hər üçünün ikinciyə mənsubluğu “iri mülkiyyətçilərlə”, (Federalistlər) “dövlət kapitalizm tərəfdarları” arasında təbii fikir ayrılıqlarından doğan aldadıcı təsəvvürlər yaradır. Belə fikrə düşməyə əsəbi mühitdə və zamanda yazdığı “Biz və onlar” əsəri 123 ilə az-çox əsas verən N. Şeyxzamanlı ola bilərdi ki, (çünki başqa mühacirlərin heç birinin yaradıcılığında yuxarıda qeyd olunan zəmində parçalanmaya əsas verəcək dəlil tapmaq mümkün deyil) onu da ΙΙ Dünya müharibəsindən sonra yenidən M. Ə. Rəsul- zadənin mövqeyini müdafiə edən ən kəsərli qələm sahibi, müsa- vatçılığa və Azərbaycan davasına axıradək sadiq siyasətçi kimi görürük (Bax: Visbaden və Münxen konfransları). Digər tərəfdən kövrək hissləri, emosiyaları hərəkətə gətirdiyindən mühacirətdə “yerliçiliyin” qabarması ağlabatan gö- rünsə də, münaqişələrə “iri mülkiyyətçilik” və “dövlət kapitalizmi” ideyalarının aparıcı təsir göstərməsi inandırıcı deyil. Başlanğıcda da qeyd etdiyimiz kimi mayasında əsasən şəxsi, psixoloji amillərin, siyasi ambisiyaların dayandığı bu ixtilafların iştirakçıları məqsədlərinə nail olmaq üçün atdıqları addımlara “yerliçilik” və s. rənglərin verilməsinə məhəl qoymur, ehtiyatsız hərəkət edirdilər. Sovet kəşfiyyatı isə mühacirəti parçalamaq üçün Qərbi Avropa ölkələrində İran və Türkiyədə geniş iş aparırdı. Erməni və gürcü mühacirəti daha acınacaqlı şəkildə parçalanmışdı. Heç şübhəsiz, Azərbaycan mühacirəti ilə bağlı da planlar hazırlanmışdı. Bu barədə M. Ə. Rəsulzadə “Q.P.U.-ya diqqət!” məqaləsində yazırdı: “Gürcülər, ermənilər və digər milli mühacirlər arasındakı pozğunçu fəaliyyətinin birər nümunəsinə şahid olduğumuz düşmənin bizim aramızda çalışmadığını düşünərsək, əlbəttə, yanılırız. Böylə bir yanlışlığa meydan verməmək üçün daimə diqqətli davranalım və hər zaman düşmən intriqasiylə G.P.U. fitnəsinə hədəf olduğumuzu gözdən irak tutmayalım. Düşmənin bizi daima demorolizə və dezorqanizə etmək üzrə olduğunu bir an üçün olsun unutmayalım” [310, s.75]. Qeyd edək ki, Türkiyə Xarici İşlər naziri Tevfik Rüştü və SSRİ Xarici İşlər naziri M. M. Litvinovun 1930-31-ci illərdə qarşılıqlı səfərləri (1930-cu ilin sentyabrında M. M. Litvinov Ankarada rəsmi səfərdə oldu) [9, s.93] nəticəsində əldə olunan razılaşmaya əsasən Türkiyədə Sovet İttifaqı əleyhinə təbliğatı 124 dayandırmaq məqsədilə Azərbaycan mühacirlərinin nəşr etdikləri “Azəri Türk”, “Odlu Yurt” dərgilərinin nəşrinin dayandırılması, eyni zamanda Müsavatın lideri M. Ə. Rəsulzadənin ölkədən çıxa- rılması da Azərbaycan mühacirləri arasında ziddiyyətləri xeyli dərinləşdirmiş, Türkiyədə qalan Xəlil bəy, Nağı bəy, Şəfi bəy və digərlərinin Avropadakı mərkəzdən heç bir göstəriş olmadan, müstəqil fəaliyyət göstərmək həvəslərini artırmışdı. Beynəlxalq aləmdə baş verən dəyişmələr, siyasi müha- cirətin ideoloji-siyasi yöndə təkamülü, nəhayət münasibətlərdə yaranmış xoşagəlməz vəziyyət Müsavat Partiyasının yeni qurultayını zərurətə çevirmişdi. Bu zərurəti nəzərə alan partiya rəhbərliyi, nə qədər çətin şərait olsa belə qurultay səlahiyyətli növbəti konfrans çağırmağa qərar verdi. 1936-cı ilin avqustunda Varşavada açılan konfrans öz işini M. Ə. Rəsulzadənin nümayəndələrə hələ fevralda göndərdiyi çağırış sənədində qeyd olunmuş “əsaslar” üzərində qurmuşdu. Bu əsaslara görə konfrans: 1. Aşağıdakı nümayəndələrdən ibarət olacaq: a) Yeni Divana namizədlər; b) Divanın əski üzvləri; v) Müxtəlif yerlərdən (şöbələrdən) göndərilənlər. 2. Toplana biləcək üzvlərin mövcud miqdarı ilə iclaslar keçirib, səlahiyyətli qərarlar verəcək. 3. Gəlməyənlər öz mülahizələrini yazılı olaraq konfransa göndərə bilərlər. 4. Layihəsi əvvəlcədən üzvlərə paylanacaq yeni proqram əsasları müzakirə ediləcək. 5. Konfrans firqə toplantısının ana xətlərini müəyyən- ləşdirəcək. 6. Konfrans firqəni xaricdə idarə edəcək məsul heyəti seçəcək və s. 11 maddədən ibarət olan bu “əsaslar”ın son bəndində iyunun 20-nə qədər təklif və qeydlərin partiyanın rəyasətinə təqdim olunması göstərilirdi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|