“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
110 
     Sovet    agenturasının  məlumatına  görə  “M.  Ə.  Rəsulzadə 
əsasən Azərbaycanda olan Konstantinopol qubernatoru Mühəddin 
(30  il  əvvəl  Azərbaycandan  mühacirət  etmişdi)  bəy  vasitəsilə 
Türkiyə Baş Qərarqah rəisi Fevzi Paşa ilə əlaqə saxlayırdı” [80, 
v.40]. 
     Başqa  mühacirlərimizin  məskunlaşdığı  ölkələrdə  qurduq-
ları  şəxsi  münasibətlər  və  sahibi  olduqları  xırda  təsərrüfatlar  da 
mətbuatın, təşkilatların xırda-para problemlərinin həlinə müəyyən 
kömək  göstərirdi.  Məsələn,  Ş.  Rüstəmbəylinin  şəhər  ətrafında 
şəxsi südçülük təsərrüfatı, A. Kazımzadənin kitab dükanı var idi. 
     Mühacirətdə  dərc  olunan  qəzet  və  jurnalların,  eləcə  də 
Müsavatın  Xarici  Bürosunun,  AMM-in  qərarlarını,  çağırışları, 
müraciətnamələri, bəyanatları Azərbaycana çatdırmaq üçün yaxşı 
əlaqələr yaradılmışdı. 
     Gürcüstan  tərəfdən  Azərbaycanla  əsas  əlaqə  məntəqəsi 
Gəncə (Sarı Ələkbər), İran tərəfdən isə Lənkəran təşkilatı idi. İran-
la  əlaqə  saxlamaq  üçün  Kəlbə  Heydərə  “Azər”  parolu,  bundan 
başqa  təşkilatın  fəal  üzvlərinin  hər  birinə  ayrılıqda  yığcam 
tapşırıqlar verilmişdi. 
     Az.DSİ-nin  istintaq  materiallarında  deyilir:  “Təkcə  1928-
1929-cu  illərdə  Lənkəran  təşkilattı  xeyli  siyasi  ədəbiyyat, 
çağırışlar və direktivlər almışdı. Bunlardan bir il ərzində Az.DSİ 
tərəfindən ələ keçirilənlər aşağıdakılardır: 1. “Azəri Türk” jurnalı, 
N1-1-dən 19-dək-256 nüsxə; 2. “Prometey”, N16-17-7 nüsxə; 3. 
“Yaşıl Yaprak”, N16-17-1 nüsxə; 4. “Yeni Qafqasya”, 4 nüsxə; 5. 
Broşüra  “Ermənilər  İranda”,  8  nüsxə;  6.  Türk  qəzetləri  “Bakı”, 
“Vaxt” – 4 nüsxə; 7. “Müsavatın Xarici Bürosunun çağırışları” və 
s. [140, N-4(8), 1995]. 
     Azərbaycan  mühacirlərinin  yaratdıqları  təşkilatların  və 
mətbuat  orqanlarının  çoxluğuna  baxmayaraq  istiqlal  mübarizə-
sinin ana xətlərini müəyyənləşdirən, milli azadlıq ideyasının təməl 
prinsiplərini hazırlayan əsas təşkilatlar Azərbaycan Milli Mərkəzi 
və  Müsavat  Partiyası,  Mərkəzi  orqanlar  isə  bu  təşkilatların  dərc 
etdiyi qəzet və dərgilər idi. Qalan təşkilatlar və mətbuat orqanları 

---

 
 
111 
isə  bir  növ  milli  müstəqillik  ideyasının  daha  geniş  coğrafiyanı 
əhatə etməsi üçün köməkçi qollar vəzifəsini yerinə yetirirdi. 
     Təşkilatların  və  mətbuatın  vəziyyəti  belə  bir  qənaətə  gəl-
məyə  əsas  verir  ki,  nə  istədiyini,  nəyin  uğrunda  mübarizə  apar-
dığını çox gözəl bilən Azərbaycan mühacirəti mütəşəkkil, həm də 
ahəngdar bir şəklə düşə bilmişdi. 
     Milli  istiqlaliyyət  ideyasının  yaşamasında,  dolğunlaşma-
sında bu təşkilatların və mətbuat orqanlarının xidmətləri əvəzsiz 
olmuşdu. 
  
 
 
 
 
 
2. 3. Mühacirətdə ixtilaflar 
      
    1928-1934-cü  illər  Azərbaycan  siyasi  mühacirəti  üçün 
kəskin  ixtilaflarla  müşaiyət  olunan  ağır  bir  dövrdür.  Psixoloji 
mahiyyətinə,  xarakterinə,  baş  vermə  səbəblərinə  və  motivlərinə, 
nəhayət  tərəfləri  tez-tez  məcrasından,  çıxardığına  görə  bu 
ixtilaflar  dərin  təəssüf  hissi  doğursa  da,  Azərbaycan  tarixinin 
tərkib hissəsi olan mühacirət həyatının tədqiqi baxımından onun 
öyrənilməsinə ehtiyac var. İxtilafların təəssüf hissi doğurduğunu 
ona görə vurğulayırıq ki, mayasında  əsasən şəxsi ambisiyaların, 
M.  Ə.  Rəsulzadənin  də  qeyd  etdiyi  kimi  “prinsipdən  çox 
orqanizasyon  şəkillərin  və  səlahiyyət”  üstünlüyünün  [315,  s.23] 
dayandığı belə hallardan qaçmaq mümkün idi. 
     İlkin mərhələdə iki-üç nəfər arasında təzahür edən ziddiy-
yətlər, sonra siyasi mühacirlərin əsas təşkilatları olan Azərbaycan 
Milli  Mərkəzi  və  Müsavat  Partiyasının  Xarici  Ölkələr  Bürosu 
daxilində qruplaşmaların yaranmasına gətirib çıxardı. Hələ 1925-
ci  ildən  Şəfi  Rüstəmbəyli  Müsavatın  Xarici  Ölkələr  Bürosunun 
rəhbər  üçlüyünə-rəyasət  heyətinə  daxil  olmağa  çalışırdı.  Öz 

---

 
 
112 
məqsədinə çatmadıqdan sonra o, Mustafa Vəkilli ilə birlikdə M. 
Ə. Rəsulzadəni Azərbaycan Milli Mərkəzinin, Müsavatın Xarici 
Bürosunun  fəaliyyətinin  Türkiyə  çərçivəsində  məhdudlaşdığına 
görə tənqid etməyə başladı. Ş. Rüstəmbəyli və M. Vəkilli təşki-
latların Qərbə yönəlik siyasətə üstünlük verməsinin tərəfdarı kimi 
çıxış  edirdilər  (sonralar  M.  Ə.  Rəsulzadə  Qərblə  əməkdaşlığı 
genişləndirəndə Ş. Rüstəmbəyli onu Türkiyəyə arxa çevirməkdə 
suçlamağa başladı). 1927-ci ildən Müsavatın rəhbərliyində təmsil 
olunan  Xəlil  Xasməmmədov  və  Şəfi  Rüstəmbəyli  Xəlil  bəyin 
“mən  firqə  üzvüyəm,  firqəçi  deyiləm”  tezisi  əsasında  müstəqil 
fəaliyyət yolunu seçdilər [315, s.23]. Onların partiya tapşırıqlarına 
məhəl  qoymadan,  ancaq  üzvü  olduqları  Milli  Mərkəzin  (MM) 
işinə  önəm  vermələri  müsavatçıların  kəskin  etirazlarına  səbəb 
oldu. 25 nəfər partiya üzvünün ciddi xəbərdarlıq tədbirindən sonra 
hər  ikisi  təşkilatın  bütün  tapşırıqlarına  əməl  edəcəklərini 
bildirdilər. 
     Bu  dövrdə  Parisdə  fəaliyyətdə  olan  Azərbaycan  müha-
cirlərindən bir qrupu isə (Ə. A. Şeyxülislam, C. Hacıbəyli və b.) 
özlərini Azərbaycanın əsas təmsilçiləri hesab etdiklərindən MM-
dən  kənar  müstəqil  fəaliyyətə  üstünlük  verirdi.  Azərbaycanı 
təmsilçilikdə  mövcud  olan  belə  paralelliyi  aradan  qaldırmaq 
məqsədilə M. Ə. Rəsulzadə 1928-ci ildə Parisə yola düşdü. Uzun 
müzakirələrdən sonra “Paris Heyəti, hər cəhətdə özünün tabe bir 
müəssisə  halında  MM-in  ən  böyük  və  hakim  milli  müəssisəsi 
olduğu  qərarına  gəldi”  [315,  24].  Bəzi  mühacirlərin,  M.  Ə. 
Rəsulzadənin Ə. M. Topçubaşova təslim olması barədə söz-söh-
bətlər yaymasına baxmayaraq, Parisdə əldə olunan razılıq müha-
cirlərarası həmrəylinin formalaşması sahəsində uğurlu nəticə oldu. 
Problem,  heyət  üzvlərindən  C.  Hacıbəyli  (İttihadçı)  və  Ə.  A. 
Şeyxülislamın (Xalqçı Sosialist) M. Ə. Rəsulzadə ilə iş birliyinə 
həvəssiz münasibətində idi. Onlar elə bu məqsədlə Sülh heyətinin 
başçısı  Ə.  M.  Topçubaşova  da  təzyiq  göstərərək  mühacir 
təşkilatları arasında dominantlığa çalışırdılar. 

---