“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
128 
yasının adını dəyişərək “Milli İstiqlal” adı altında fəaliyyətə baş-
lamaq  fikrinə  düşmüşlər.  Bu  addımı  “Müsavat”  sözünün  Azər-
baycan  əhalisi  tərəfindən  yaxşı  qarşılanmadığı  ilə  izah  edən 
Zülqədərov  Azərbaycandakı  partiya  təşkilatlarına  addəyişmə  ilə 
bağlı  gizli  təlimatlar  da  göndərmişdi.  Yuxarıda  toxunduğumuz 
məqalənin müəllifi Yusif Əliyev də həmin cərəyanın nümayəndəsi 
kimi M. Ə. Rəsulzadəyə müxalif mövqedə dayanırdı. 
     Müsavatın Azərbaycandaxili taktiki səhvləriylə bağlı ana-
loji ittihamlara Parisdəki Azərbaycan mühacirlərinin də yaradıcı-
lığında  təsadüf  olunur.  “Əhməd  Cavad  faciəsi”  məqaləsində  C. 
Hacıbəyli yazırdı; “İstanbulda bəzi mühacir qrupu tərəfindən dü-
şünmədən  işlənmiş  bir  xətadan  (Azərbaycandakı  mövcud  bütün 
müqtədir  vətəndaşları  mənimsəmək:  “filankəs  də  bizimdir!”) 
bolşevik zalımları istifadə edərək Milli Şairimizi zalım bir tərzdə 
sıxışdırdılar” [227, N14, 1952]. 
     Mühacirətin  hansı  taktikanı  seçməsindən  asılı  olmayaraq 
bolşevik  hakimiyyətinin  işə  saldığı  repressiya  maşını  öz  işini 
görməkdə  idi.  Təkcə  mühacirətlə  əlaqəsi  olan  daxildəki  siyasi 
təşkilatlar,  ayrı-ayrı  adamlar  deyil,  kasıb  və  ortabab  kəndlilər, 
günahsız  ziyalılar,  hətta  E.  Xanbudaqov,  R.  Axundov,  M.  D. 
Hüsüynov, Ə. Qarayev kimi qatı kommunistlər özləri də bu aman-
sız repressiyanın qurbanı oldular. Konfransda qəbul edilən “Firqə 
taktikasında” deyildiyi kimi: “... Bu siyasətə qarşı Müsavat seyrçi 
durmazdı. O, savaşacaqdı” [40, N-1, 1936]. 
     Mühacirətdə  fərqli  mülahizələrə  baxmayaraq,  Konfrans 
partiyanın  Azərbaycanın  daxilində  və  xaricdə  yürütdüyü  kəskin 
müqavimət taktikasını yüksək qiymətləndirməklə, eyni zamanda, 
“1928-1932-ci  illərdə  kollektivləşməyə  qarşı  qanlı  üsyanlar 
əsasında bütün millətlə bərabər “Müsavatın” da sarsılmasını”[40, 
N-1, 1936] qeyd etməklə yanaşı aşağıdakı tələbləri mücadilə şüarı 
kimi irəli sürdü: 
     “1. Müsavat firqəsi, istiqlal və cümhuriyyət pozisyonunda 
israrla,  rus  ordusunun  Azərbaycanı  boşaltmasını,  Azərbaycanın 

---

 
 
129 
Sovetlər  Birliyindən  çıxıb  tam  istiqlalını  elan  və  Qafqaz  millət-
ləriylə konfederasasyon bayrağı altında birləşməsini tələb edir. 
     2. Bütün dövlət müəssisələrinin gərək məmur, gərəksə dil 
etibarilə türkləşməsini israr edir və s.” [40, N-1, 1936]. 
     Bunlardan  əlavə,  Müsavat  Partiyası  “Fəaliyyət  taktikası-
na”-  Azərbaycanın  öz  hürriyyətinə  qovuşması  üçün  Qafqaz 
Konfederasiyası  bayrağı  altında  hərəkət  etməsini;  “Prometey” 
cəbhəsindəki  fəallığın  bundan  sonra  daha  da  artırılmasını;  məh-
kum  türk  elləri  arasında  müştərək  savaş  cəbhəsinin  möhkəm-
ləndirilməsini və rus mühacirlərinə qarşı kəskin mübarizə aparıl-
masını  da  daxil  edir,  partiya  üzvlərini  fitnəkar  hərəkətlərə 
uymamağa çağırırdı. 
     Konfrans  1928-1934-cü  illər  böhranına  son  qoydu.  Bir 
neçə  nəfəri  öz  sıralarından  çıxarmaqla  Müsavat  parçalanmadı, 
əksinə Azərbaycan milli müqavimət hərəkatını daxildə və xaricdə 
təşkil,  ideya-siyasi  cəhətdən  təmin  etdiyinə,  bütün  millətin 
idealının  gerçəkləşməsinə  çalışdığına  görə  yeganə,  tək  siyasi 
partiya kimi ümumxalq partiyasına çevrildi. 
     Sonrakı dövrlərdə beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın azad-
lığı  məsələsinin  aktuallaşması  ilə  mühacirətdəki  qruplararası 
ziddiyyətlərin kəskinləşməsini görürük (“Qafqaz Konfederasiyası 
Şurası” ətrafında gedən çəkişmələr, Azərbaycanın gələcək taleyi 
ilə  bağlı  nasıst  Almaniyası  ilə  aparılan  danışıqlar,  “Vahid 
antibolşevik cəbhəsi”nin yaranmasında meydana gələn münaqişə-
lər və s.).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
130 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2. 4. Azərbaycan mühacirəti və “Prometey” ittifaqı, 
“Qafqaz Birliyi” ideyası 
 
     Mühacirlər ayrı-ayrılıqda öz təşkilatlarını qurmaqla yanaşı, 
məqsəd və hədəfləri eyni olduqlarından bolşevizmə qarşı imkan-
larını,  güclərini  səfərbər  edərək  beynəlxalq  birliklər  də  yara-
dıldılar.  Hər  bir  mühacir  təşkilatının,  o  cümlədən  azərbaycan-
lıların fəaliyyətini bu kontekstdən kənar təsəvvür və tədqiq etmək 
çətindir. 
     1920-1930-cu  illərdə  təşəkkülündə  və  fəaliyyətində 
Azərbaycan  mühacirətinin  də  yaxından  iştirak  etdiyi  iki  belə 
birlik-“Qafaqz Konfederasiyası  Şürası” və  “Prometey” meydana 
gəldi. 
     Prometey  Birliyində  (Liqus  Promethee)  erməni  və  rus-
lardan  başqa  SSRİ-dən  olan  bütün  milli  mühacir  təşkilatlarının-
Ukrayna,  Belorusiya,  Azərbaycan,  Şimali  Qafqaz,  Gürcüstan, 
Türküstan,  Moldova,  İdil-Ural,  Krım,  Kareliya,  İngeriya,  İnqu-
şetiya,  Komi  və  Kubanın  nümayəndələri  təmsil  olunurdu.  Bu 
nümayəndələrin  böyük  əksəriyyəti  hələ  Ι  Dünya  müharibəsi 
dövründə  (1916)  Lozanna  konfransına  toplaşan  Rusiya  Dövlət 

---

 
 
131 
Dumasının bir-birlərini yaxşı tanıyan və başa düşən əski üzvləri 
idi. 
     “Prometey”in  yaradılmasında  ilk  təşəbbüs  Başqırdıstan 
mühaciri, prof. Əhməd Zəki Vəlidi Toğana və M. Ə. Rəsulzadəyə 
məxsusdur. Hələ 1923-cü il iyunun 26-da çıxan “Yeni Qafqasya” 
məcmuəsinin  birinci  nömrəsində  M.  Ə.  Rəsulzadə  Zevsin 
Prometeyi  Qafqaz  dağlarına  zəncirləməsini  və  qartalın  onun 
ciyərlərini  hər  gün  didməsini  Azərbaycanın,  eyni  zamanda 
Qafqazın  mövcud  siyasi  durumu  ilə  əlaqələndirərək  yazırdı: 
“Qafqasyanın  tarixini,  son  əsrdəki  güzəran  edən  əhalini  və  bir 
xassə indiki vəziyyətini ifadə etmək üçün bu əsatirdən daha gözəl 
bir rəmz tanımaq mümkün deyil” [42, N-1, 1926]. Azərbaycanı və 
Qafqazı  Prometey  adlandıran  müəllif  onu  parçalayıb,  qanına 
qəltan  edənin,  gerbində  ikibaşlı  qartal  həkk  edilən  Rusiya 
imperiyası  olduğunu  göstərirdi.  Bu  yazının  analoji  variantı 
Birliyin  1926-cı  il  yanvarın  10-dan  çıxmağa  başlayan  eyni  adlı 
jurnalının birinci sayında da dərc edilmişdi. 
     “Prometey”in  yaranma  tarixi  və  onun  təşəbbüsü  ilə  bağlı 
alman tədqiqatçısı P. Mühlen  yazır:  “Əslində  birlik 1928-ci  ildə 
Varşavada  iki  il  öncə  eyni  adı  daşıyan  bir  Qafqaz  mason  lojası 
Parisə  yerləşdikdən  sonra  quruldu.  Quruluş  Rəsulzadənin  ini-
siativi (təşəbbüsü-X. İ.) və birliyi mali yöndən dəstəkləyən Polon-
ya (Polşa-X. İ.) hökümətinin onayı ilə gerçəkləşdi” [284, s.20]. Bu 
sitatdan  da  məlum  olduğu  kimi  “Prometey”  əsasən  Qafqaz 
mühacirlərinin  birliyi  şəklində  hələ  1926-cı  ildən  fəaliyyətə 
başlamışdı. 
     Polşa tarixçisi Mikuliç isə birliklə bağlı aşağıdakı məlumatı 
verir:  “Qeyri-rus  ağ  mühacirlər”...Parisdə  mühacir  təşkilatı 
“Prometey”i  yaratdılar.  Qədim  yunan  mifoloji  qəhrəmanı  adı 
altında antisovet  fəaliyyət  göstərən bu təşkilat  sovet  quruluşunu 
sıradan  çıxarmaq  vəzifəsini  qarşıya  qoymuşdu”  [410,  s.157]. 
Təşkilatda  Ukraynanı  prof.  Roman  Smal  Stotski,  A.  Şulqin, 
Azərbaycanı  M. Ə. Rəsulzadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Türküstanı 
Mustafa Çokayev, Gürcüstanı N. Jordaniya, G. Qvazava, Şimali 

---