“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
154 
yazır: “1 noyabr 1941-ə qədər Alman kamplarında (əsir düşərgə-
lərində-X.  İ.)  iki  milyondan  artıq  sabiq  Qızıl  Ordu  mənsubu 
toplanmışdı. Hətta Rozenberq (İşğal altındakı Doğu məntəqələri 
Bakanlığı, “Şərq Nazirliyi”nin rəhbəri-X.  İ.) onlarının sayının 3,6 
milyon olduğunu göstərirdi [248, s.52]. 
     Həmin  əsirlərdən  və  ya  könüllü  almanlar  tərəfə  keçən-
lərdən nə qədərinin azərbaycanlı olması barədə isə F. Düdəninski 
(Azərbaycan legionlarının təşkilatçılarından və  rəhbərindən biri) 
aşağıdakı məlumatı verir: “Almaniya tərəfə keçən azəri türklərinin 
sayı  150  min,  bütün  türklərin  və  başqa  qafqazlıların  sayi  isə 
milyona çatırdı” [169, 13-30.05. 1992; 12-30.06. 1992]. 
     Avropanın  müxtəlif  ölkələrində  yerləşən  əsir  düşərgələ-
rinin bu sakinləri ya yoluxucu xəstəliklərdən kütləvi şəkildə qırılır, 
ya  da  ki,  irqçi  faşist  rejiminin  qurbanı  olurdular.  Təkcə 
“Çenstoxav kampındakı 30 000 əsirdən, bir tif salqınından sonra, 
sadəcə 2000 kişi həyatda qalmışdı” [284, s.57]. 
     İkinci  Dünya  müharibəsinin  təzadlarından  biri  də  SSRİ-
dəki türk xalqlarının irqçi faşist ideologiyasına görə “aşağı dəyərli 
asyalı” hesab edilməsi, onların həqarətlə “monqol” adlandırılması 
idi.  İrq  ideologiyasının  dəyər  sıralanmasında  SSRİ  türkləri 
slavyanlardan aşağıda göstərilirdi. 
     Hitler  1941-ci  ilin  noyabrında  bir  nəfər  bolqar  qonağına 
rusların Ι Dünya müharibəsində öz məmləkətlərinə hakim olduq-
ları halda, indi tanınmaz şəklə düşdüklərini söyləyərək fikrini belə 
davam  etdirirdi:  “Bolşevik  rejimi  şeytani  bir  metodla  bu  rusları 
yox etmiş və ya Sibiriyaya sürmüş və rus xalqını irqən yox edib 
asyalaşdırmaq üçün planlı olaraq monqolları Avropa Rusiyasına 
yerləşdirmişdi” [284, s.40]. Hələ 30-cu illərdə isə “Fürer”, SSRİ-
ni Slavyan-Tatar gövdəli və Yahudi başlı bir məxluq adlandırırdı. 
     Bu  cür  ideologiya  ilə  başları  dumanlanan  alman  hərbçi-
lərinin  SSRİ  türklərinə,  başlıcası  isə  “şişman  gözlü  monqol-
tatarlara”  (özbək,  qazax,  qırğız  və  b.  nəzərdə  tutulurdu)  müna-
sibəti  ağlasığmaz  dərəcədə  dözülməz  idi.  Digər  tərəfdən  əsir 
müsəlmanlar  təxminən  1942-ci  ilə  qədər  “sünnət”  məsələsi  ilə 

---

 
 
155 
bağlı  yəhudilərlə  qarışıq  salınıb  kütləvi  şəkildə  məhv  edilirdi. 
Nəhayət  “Şərq  Bakanlığı,  OKW  (Alman  Silahlı  Qüvvələri  Baş 
Komandanlığı) və SD (Mülki Kəşfiyyat Təşkilatı-X. İ.) təmsilçilə-
rinin qatıldığı bir toplantıda SD təmsilçiləri sünnət adəti haqqında 
tənqid  edilmişlər  və  anlaşıldığına  görə  Sovet  müsəlmanlarının 
1941-ci  ilin  avqustundan  sonra  kütlə  halında  qətl  edilməsi 
azalmışdır” [284, s. 42]. Belə bir şəraitdə “Türk və tatarların və-
ziyyətlərini  yaxşılaşdırmaq  üçün  əsir  düşərgələrini  dolaşan  iki 
nəfər tanınmış Türk generalı (çox güman ki, 1941-ci ildən başla-
yaraq tez-tez Almaniyaya gedən Nuru Paşa və onun həmkarların-
dan  kimsə  nəzərdə  tutulur-X.  İ.)  1941-ci  ilin  oktyabrında  milli 
legionlar yaratmaq fikrini ortaya atdı” [284, s.53]. 
     1941-ci ilin noyabrında isə F. Düdənginski Hitlerə məktub 
yazaraq, alman ordusunda Sovet İttifaqına və Böyük Britaniyaya 
qarşı döyüşmək fikrində olduğunu bildirmiş, eyni zamanda Alma-
niya  Xarici  İşlər  Nazirliyinə  Azərbaycan  legionlarının  forma-
laşdırılması  ilə bağlı müraciət  etmişdi. 1941-ci  ilin  qışına qədər 
müharibəni qurtarmaq  fikrində olan Hitler, hələ ki, heç bir legion 
yaratmağa hazırlaşmırdı. 
     Lakin, Xarici İşlər və Şərq nazirlikləri əsirlərin çoxluğunu, 
onların  xeyli  hissəsinin  doğrudan-doğruya  bolşevizmə  qarşı 
döyüşmək  fikrində  olduğunu  əsas  tutaraq  Hitleri  milli  legionlar 
formalaşdırılmasının  vacibliyinə  inandırmağa  çalışırdı.  Elə  bu 
səbəbdəndir ki, 1941-ci ilin avqustundan etibarən Sovet əsirlərini 
milliyyətlərinə  görə  ayrılıb  düşərgələrdə  yerləşdirmək  işinə 
başlanmışdı. Otuza qədər komissiya əsir düşərgələrini dolaşaraq, 
adamları milli mənsubiyyətinə görə qruplaşdırmaqda idi. Əslində 
bu addımla legionların əsası qoyulurdu. 
     Artıq  dekabrda  Rozenberqin  özü  də  milli  legionların  for-
malaşdırılması  haqqında  qəti  qərara  gəlmiş  və  Hitlerə  bununla 
bağlı  rəsmi  müraciət  və  bir  plan  təqdim  etmişdi.  “Plan  Hitlerin 
onayına (razılığına-X. İ.) nail olmuş və 22 Aralık (Dekabr-X. İ.) 
1941-ci  ildə  OKW  rəsmən  birər  Türküstanlı,  Erməni,  Gürcü  və 
Müsülman  Qafqasiyalı  legionun  təşkili  əmrini  vermişdi.  Bu 

---

 
 
156 
sonuncusu  sonra  Azərbaycanlı  və  Quzey  Qafqasiyalı  legionu 
olmaq  üzrə  ikiyə  ayrılmış  və  1942-ci  ilin  son  baharında  Volqa 
tatarlarının da legionu təşkil olunmuşdur” [284, s.54]. 
     Milli  legionların  yaradılması  kommunizmə  qarşı  savaşa 
beynəlmiləl  rəng  vermək  baxımından  da  az  əhəmiyyətli  görün-
mürdü. 
     Azərbaycan  mühacirlərindən  əski  legionçu  Süleyman  Tə-
kinər  yazırdı:  “Rus  məhkumu  millətlərin  Almanlar  səfindəki  bu 
mücadiləsinə millətlərarası bir mahiyyət verərək dünya əfkakı diq-
qət nəzərinin də bu işə təvəccühünü sağlamaq (cəlb etmək-X. İ.) 
zərurəti vardı” [37, N-9, 1952]. 
     İlk  legionlar  işğal  altında  olan  Polşada  yaradıldı.  Onlar 
qismən  alman  silahları,  qismən  də  döyüşlərdə  ələ  keçən  hərbi 
qənimətlərlə  təchiz  olunurdular.  Hər  bir  legiona  rəhbərlik  edən 
hərbi heyətin təxminən 20-25%-ni alman zabitləri təşkil edirdi. 
     Əski  legionçulardan  Məhəmməd  Kəngərli  və  Kərrar 
Ələsgərlinin bildirdiyinə görə “Boz qurd”, “Cavad xan”, “Aslan”, 
“Berqman”  (Dağlı)  və  b.  taburlarda  qruplaşdırılan  Azərbaycan 
legionçularının ümumi sayı 70 mindən çox idi. 
     Hər bir milli legion almanlar tərəfindən maliyyələşdirilən 
qəzet  çıxarırdı.  Azərbaycan  legionçuları  Məcid  Musazadənin 
(Qarsalani) redaktorluq etdiyi “Azərbaycan” və o qədər də geniş 
yayılmayan “Hücum” qəzetlərini və “Milli Birlik” dərgisini (Cəlil 
İskəndər)  yayımlayırdı.  1944-45-ci  illərə  qədər  dərc  olunan  bu 
mətbuat  orqanlarında  əsasən  legionçuları  “bolşeviklərə  qarşı 
mübarizəyə”  ruhlandıran  məqalələr,  Ə.  Cavad,  M.  Müşfiq,  A. 
İldırım kimi şairlərin şerləri və b. yazılar dərc edilirdi. 
     Alman rəsmi dairələri legionçuları heç bir siyasi məqsəd-
ləri hədəf tutmayan pullu əsgər-muzdlu hesab etsə də, legionçular 
özlərini  vətənin  azadlığı  uğrunda  döyüşən  mücahid-könüllü 
sayırdı. 
     Ə. F. Düdənginski general L. Biçeraxova açıq məktubunda 
yazırdı:  “Stalin  Hitlerlə  Polşanı  bölən,  Baltik  ölkələrinin 
müstəqilliyini  əlindən  alan,  Finlandiyanı  darmadağın  edən  vaxt 

---