“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
157 
biz nəfəsimizi içimizə çəkib İngiltərə, Fransa, Skandinaviya və b. 
Avropa ölkələri tərəfindən SSRİ-yə qarşı müharibə başlanacağını 
gözləyirdik. Biz o vaxt həm Stalinə, həm də Hitlerə qarşı onlarla 
təbii müttəfiq ola bilərdik.  Lakin...  məsələ  başqa cür oldu.  Qərb 
ölkələrinin  vətənpərvərlik  borcu  onları  SSRİ  (işğal  edilmiş  Av-
ropa ölkələrinin azadlıq uğrunda mübarizəsinə işarə edilir-X. İ.) 
bizi isə Almaniya ilə bağladı. 
     Bizim xatirimizə Qərb dövlətləri Kremllə ittifaqdan imtina 
etmədikləri kimi, biz də onların xatirinə atalarımızın ənənələrini 
tapdalayıb  xalqımızı  kölə  halına  salmış  Böyük  Rusiya  və  Sovet 
İttifaqı  uğrunda  vuruşa  bilməzdik”  [169,  13-30.05.1992;  12-
30.06.1992]. 
     Daha  sonra  müəllif,  bolşevizmin  kölə  etdiyi  xalqlarla 
yanaşı, azərbaycanlıların da sovet cəbhəsini tərk edib almanların 
tərəfinə  keçərək  onlarla  birlikdə  öz  vətənlərinin  azadlığı  və 
müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə qoşulduğunu göstərirdi. 
     Qeyd edək ki, Almaniya tərəfindən SSRİ-yə qarşı vuruşan 
azərbaycanlıların əksəriyyətinə bu siyasi əhvali-ruhiyyə hakim idi. 
     Hələ müharibənin ilk aylarında Sovet Ordusunun dalbadal 
məğlubiyyətləri,  alman  təbliğat  maşınının  müharibənin  1941-ci 
ilin  qışına  qədər  qurtaracağı  istiqamətində  apardığı  təbliğat  da, 
qeyri-rus  əsgərlərin  almanların  tərəfinə  keçməsinə  və  onlarda 
Sovet İttifaqının sonunun çatması barədə təsəvvürlərin yaranma-
sına az təsir etməmişdi. 
     1942-ci  ilin  əvvəllərindən  formalaşmağa  başlayan  Azər-
baycan legionları döyüşlərdə bir sıra ciddi uğurlar qazanmış, alay-
lardan bəziləri Kubana, Şimali Qafqaza qədər gedib çıxa bilmişdi. 
K.  Ələsgərli  yazır:  “Gün  kimi  yadımdadır.  Şimali  Qafqazda 
ağsaqqal  çeçenlər  və  qaraçaylılar  bizi  ata-baba  qaydalarınca 
qarşılamağa  çıxmışdılar.  Mümkün  qədər  tezliklə  Azərbaycana 
çatmaq  və  ölkəmizi  bolşeviklərdən  azad  etməyə  can  atırdıq. 
Bizlərdən  çoxuna  bolşevizmi  məhv  etmək,  nifrət  doğuran  sovet 
sistemindən, repressiya illərində öldürülən qohum-qardaşlarımıza 

---

 
 
158 
görə Stalindən intiqam almaq hissi hakim kəsilmişdi” [13,22.06. 
1996]. 
     Legionçuların  çoxu  bu  döyüşlərdə  göstərdikləri  rəşadətə 
görə  orden  və  medallarla,  əsasən  azərbaycanlılardan  ibarət  olan 
804-cü  alayın  komandiri  Qloger  isə  Qızıl  Alman  Xaçı  ilə  təltif 
edilmişdi. 
     Buna baxmayaraq almanların legionçulara münasibəti “ali 
irq” prinsipindən qaynaqlanırdı. 
     Sözsüz  ki,  nə  mühacirlərimiz,  nə  də  ki,  siyasi  cəhətdən 
yetkin  legionçular  göstərdikləri  xidmətin  müqabilində  əndazəni 
aşan yuxarıdan-aşağı belə baxışla, təhqiredici rəftarla barışa bil-
məzdi. F. Düdənsginski cəbhədə olarkən general Kestrinqə mək-
tub yazaraq göstərirdi ki, azəri türkləri fədakarlıqla döyüşür, bu-
nun müqabilində onların “805-806 saylı batalyonları alman per-
sonalı tərəfindən ümidsizlik dərəcəsinə çatdırılmış, döyülüb dəstə-
dəstə hərbi düşərgələrə göndərilmişdi. Min nəfərlik batalyonların 
hər  birində  300  nəfər  qalmışdı.  Deyilənlər  onu  təsdiq  edir  ki, 
məsələ heç də azəri türklərində deyil, almanların rəhbərliyindədir” 
[169,13-30. 1992; 12-30.05.1992]. 
     Başqa milli legionlara da belə münasibətin get-gedə artan 
narazılığa gətirib çıxardığını görən alman rəhbərliyi, 1942-ci ilin 
ortalarından legionçularla ehtiyatlı davranmaq haqqında fikirləş-
məyə başlayır. İndi, əksinə legionçuların döyüş əhvali-ruhiyyəsini 
qaldırmaq  yolu  tutulur,  bu  məqsədlə  legionçuların  dərc  etdiyi 
qəzetlərdə  təbliğata  xüsusi  önəm  verilirdi.  Lakin  almanlar 
legionçulardan “Müstəqillik” sözünü eşitməyə həvəsli deyildilər. 
M.  Kəngərlinin  yazdığı  kimi:  “Nasist  Almaniyası  millətlərdən 
bəhs edərkən... “freihat” (hürriyyət) istilahından uzağa getmirdi”. 
[37,  N9,  1952].  Təbii  ki,  belə  “azadlıq”  məfhumu  altında  milli 
azadlıqlardan  daha  çox  bəşəriyyətin  kommunizm  köləliyi  təhlü-
kəsindən  azad  olması  nəzərdə  tutulurdu.  Mövcud  yasaqlara, 
təhlükəyə,  məhrumiyyətlərə  baxmayaraq  legionçuların  həftəlik 
“Azərbaycan” qəzeti “Taburlarımızın başı üzərində üç rəngli milli 
bayrağımızın  dalğalanmasından”,  “23  illik  əsərlikdən  sonra 

---

 
 
159 
istiqlalçı azərbaycanlıların...arzularını əldə silah gerçəkləşdirmək 
üçün legionçuların qarşısında duran şərəfli vəzifədən” bəhs edir 
[219,  N-9,  1952],  mühacirlərimiz  isə  məhdud  şəraitdə  rəsmi 
Almaniyanın Azərbaycanın müstəqilliyini tanımasına çalışırdılar. 
     Milli müstəqilliklərin tanınması üçün alman rəsmi dairələri 
ilk növbədə 1918-1920-ci illərdə mühacirət etməyə məcbur olan 
milli  cümhuriyyət  liderlərinin  (əski  Rusiya  imperiyası 
ərazisindən) yaratdığı təmsilçi təşkilatlarla danışıqlar aparmalı idi. 
Lakin  1941-ci  ildə  formalaşan  Şərq  Bakanlığının  rəhbəri 
Rozenberq  belə  danışıqlardan  yayınır,  eyni  zamanda  Milli 
təmsilçilərlə  əlaqəyə  az-çox  meyli  olan  Xarici  İşlər  Nazirlyinin 
SSRİ-ilə  bağlı  məsələlərdə  səlahiyyətlərini  məhdudlaşdırmağa 
çalışırdı. Xarici İşlər Nazirliyi də öz növbəsində Şərq mütəxəssisi 
və  əski  Moskva  səfiri  Şulenburq  (sonralar  Hitlerə  sui-qəsd 
məsələsində  suçlandırılıb  güllələndi)  vasitəsilə  fəal  iş  aparırdı. 
SSRI daxili milli məsələlərə yaxından bələd olan Şulenburq sür-
gündə və mühacirətdəki siyasətçilərin köməyi ilə Şərq siyasətinə 
təsir etməyin mümkünlüyü qənaətinə idi. Bu məqsədlə o sonralar 
qurulacaq milli hökumətin özəyini təşkil edəcək mühacir komitə-
lərinin yaradılmasına və yaxud mövcud olan komitələrlə əlaqəyə 
girməyə çalışırdı. 
     1942-ci  ilin  aprelində  Şulenburq  Fransa,  İtaliya,  Türkiyə, 
İsveşrə  və  Balkanlarda  məskunlaşan  tanınmış  mühacirlərə 
Berlində görüşmək üçün dəvətnamə göndərdi. (“Azərbaycan” dər-
gisinin 9-cu sayında (Ankara, 1954) bu tarix texniki səhv üzündən 
1943-cü  il  kimi  getmişdir).  May  ayında  dəvət  edilənlərin 
əksəriyyəti gəlib Berlinin məşhur “Adlon” otelində yerləşdi. Elə 
bu  səbəbdən  mühacirlərlə  Şulenburqun  tarixi  Berlin  görüşü 
“Adloniada” adlandırıldı. 
     Gələn  mühacirlər  arasında  “bir  neçə  çox  məşhur  kişi  var 
idi: “Qafqaz”ın Quzey Qafqasiyalı iki naşiri Heydər Bammat və 
Əli xan Qandəmir, “Prometey”çilərdən azərbaycanlı Rəsulzadə və 
sabiq  bakanlardan  Quzey  Qafqasiyalı  Səid  Şamil  (avar); 
gürcülərdən  milli-demokratların  lideri  Spiridon  Kedia,  “Tetri 

---