“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
138 
yaratdığı və rəisi olduğu “Beynəlmiləl Antibolşevik Komitəsi” az-
çox “Prometey”ə loyal mövqedə dayanırdı. 
     Komitə  mühacirlər  arasında  elə  bir  populyarlığa  malik 
olmasa  da,  yaydığı  “beynəlmiləl  antibolşevik  cəbhəsi”  ideyası 
maraqlı,  həm  də  dəyərli  idi  ki,  ΙΙ  Dünya  müharibəsindən  sonra 
müəyyən mənada bu ideyanın reallaşmasını görürük. 1930-cu ildə 
Komitə mühacirlərin diqqətini cəlb edən maraqlı bir bəyanat verdi. 
Bəyanatda-Ukrayna,  Qafqaz  və  digər  Sovet  İttifaqı  millətlərinin 
müstəqilliyinin  tanındığı,  din,  şəxsi  mülkiyyət  azadlığının 
bərqərar  olacağı  və  s.  göstərilirdi  [13a,  13.11.  1930].  Buna 
baxmayaraq, “Prometey”lə istər Komitə, istərsə də başqa rus mü-
hacir təşkilatları arasında iş birliyi, yaxınlıq müşahidə edilmədi. 
     1939-cu  ildə  Almaniyanın  Polşanı  işğal  etməsi  ilə  “Pro-
metey”  əsasən  dağıdıldı.  Birliyin  üzvlərindən  almanların  əlinə 
düşənlər  siyasətdən  əl  çəkmək  şərti  ilə  faşist  rejiminin  ciddi 
nəzarəti  altında  elmi  araşdırmalara  cəlb  edildi.  Qalanlardan: 
Əhməd Xoca inqilis təyyarəsi ilə Londona, oradan da İrana getdi, 
Ayaz İshaqi də əvvəlcə Londona gedib, sonra İstanbula qayıtdı və 
açıq  şəkildə  faşist  Almaniyasının  əleyhinə  təbliğat  aparmağa 
başladı.  Krım  tatarlarından  sabiq  xarici  işlər  naziri  Cəfər  Seyid 
Əhməd  Polşa  və  İngiltərənin  mövqeyini  müdafiə  etdiyindən 
Ankaradakı  alman  səfiri  Frans  fon  Papen  onu  “Sikorskinin 
(Londonda  sürgündə  qurulmuş  Polşa  hökumətinin  başçısı  idi-
1943-cü  ildə  öldü)  casusu”  [284,  s.37]  adlandırdı.  Faşist  Alma-
niyasının  işğalçılıq  siyasətini  pisləyən  N.  Jordaniya  aşağıdakı 
bəyanatla çıxış etdi: “Millətlərin həyatını böyük bir rahatlıqla yox 
edən Alman dövləti Gürcüstanın hürriyyətini yenidən təsis etməyə 
qatqıda  bulunmaz.  Qədərimiz  keçmişdə  də,  indi  də  sadəcə 
başqalarının  hürriyyətinə  sayğı  göstərməyə  müqtədir  olan 
demokratik güclərə bağlı olmuşdur” [284, s.37]. N. Jordaniyanın 
məskunlaşdığı  Paris  şəhəri  1940-cı  ildə  almanların  əlinə  keç-
dikdən sonra “Prometey”in qərargahı da dağıdıldı. 
      Polşanın  işğalı  ərəfəsində  Varşavada  yaşayan  M.  Ə.  Rə-
sulzadə  də  faşist  təcavüzkarlığına  münasibətdə  N.  Jordaniya  ilə 

---

 
 
139 
şərik olduğunu bəyan edərək Buxarestə çəkildi (Bax: “Azərbaycan 
legionları”). 
     İkinci  Dünya  müharibəsindən  sonra  ayrı-ayrı  qruplar 
şəklində  fəaliyyət  göstərən  “Prometey”-çilər  Londonda  Setselin 
Başqanlığı (müavin polkovnik Haraşkeviç) altında yeni rəhbərlik 
orqanını-Divanı  yaratdılar.  Digər,  nisbətən  zəif  bir  qrup  isə 
Varşavada formalaşdı. Lakin, öz aralarında belə mükəmməl rabitə 
yarada bilməyən bu qruplar 1960-cı  illərə  qədər mövcud olsalar 
da, beynəlxalq aləmdə fəaliyyətləri nəzərə çarpmadı. 
     “Prometey” kimi ciddi bir birlik şəklində formalaşan, lakin 
bütün “SSRİ əsiri millətlərin” deyil, adından da göründüyü kimi 
qafqazlıların təmsil olunduqları “Qafqaz Konfederasiyası Şurası” 
da mühacirlərin apardıqları milli azadlıq mübarizəsində müstəsna 
rol oynamışdı. 1935-ci ilin fevralında yaranan bu birlik öz ideya 
qaynaqlarını hələ 1915-ci ildə Səlim bəy Behbudovun yaxından 
iştirakı  ilə  yaradılan  Qafqaz  Komitəsindən  götürmüşdü  (Bax: 
Azərbaycan  mühacirətinin  tarixi  kökləri  və    yeni  mərhələsi). 
Qafqaz Birliyi məsələsi 1918-ci il Trabzon konfransında və  1919-
cu il Müsavat partiyasının qurultayında da müzakirə edildi. 1920-
ci  il  aprelin  7-də  Qafqaz  respublikalarının  Tiflis  konfransında 
Azərbaycan  heyətinin  (H.  Ağayev-heyət  rəisi,  F.  X.  Xoyski,  M. 
Vəkilli,  O.  N.  Mirzə  Kriçinski)  təşəbbüsü  ilə  Qafqaz  Cum-
huriyyətləri  Şurası  yaratmaq  barədə  razılaşma  əldə  olundu.  Bu 
şuranın  yaradılması  haqqında  Azərbaycan  Ədliyyə  nazirinin 
müavini  O.  Nayman  Mirzə  Kriçinski  tərəfindən  24  maddədən 
ibarət  bir  layihə  hazırlandısa,  aprelin  27-də  Azərbaycanı  XΙ 
Ordunun işğalı ilə məsələ öz-özünə dayanmalı oldu [39, N5, 1935]. 
     Lakin  ideyanın  reallaşması  üçün  mühacirlər  yeni  təşəb-
büslərlə  çıxış  edərək,  1921-ci  ildə  Parisdə  M.  Ə.  Rəsulzadənin 
yazdığı kimi “Dörd heyətin nümayəndələrindən ibarət daimi bir 
Qafqasya Konseyi vücuda gətirdilər” [37, N-11-12, 1952]. Şimali 
Qafqaz, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan nümayəndə heyətləri 
arasında  müştərək  müraciətin  imzalanması  ilə  əsası  qoyulan 
mühacirətdəki  bu  ilk  Qafqaz  birliyi,  sonrakı  mərhələdə  daha 

---

 
 
140 
mükəmməl təşkilatların meydana gəlməsinə rəvac verdi. 1927-ci 
ildə  Azərbaycan,  Gürcüstan  və  Şimali  Qafqazı  birləşdirən  yeni 
təşkilat-Qafqaz  İstiqlal  Komitəsi  meydana  gəldi.  Təşkilat  3+1 
prinsipi  əsasında  qurulmuşdu:  üç  Qafqaz  respublikası  üstəgəl 
Polşa  dövləti.  Polşa  bu  Qafqaz  respublikalarını  təmsil  edən 
təşkilatların  fəaliyyətini  əlaqələndirir,  onlara  maliyyə  və  başqa 
yardımlar göstərirdi. 
      Azərbaycanı QİK-də M. Ə. Rəsulzadə, M. Y. Mehdiyev, 
Gürcüstanı  N.  Jordaniya,  A.  Çxenkeli,  A.  Asatiani,  S.  Mdivani, 
Dağlıları  isə  M.  Sunşev  və  İ.  Çumşov  təmsil  edirdi.  Təşkilatda 
hərbi bölmə, mətbuat şöbəsi, o cümlədən M. Mehdiyev, M. Suş-
nev və İ. Salamodadan ibarət əməliyyat (operativ) işlərini həyata 
keçirən üçlük mövcud idi [140, N-1(5), 1993]. 
     Qafqazlılar,  1920-ci  illərdə  get-gedə  populyarlaşan 
“Avropa  birliyi”  və  “Balkan  birliyi”  ideyalarını  örnək  tutaraq 
Ermənistanı da Komitəyə cəlb etməyə çalışırdılar. Ermənilər isə 
rus  mühacirləri  ilə  iş  birliyinə  üstünlük  verərək,  onların  mət-
buatında Azərbaycan və Gürcüstana qarşı torpaq iddialarından əl 
çəkmirdi.  “Azəri  Türk”  dərgisi,  erməni  müəlliflərinin  Praqada 
çıxan  “Soüialistiçeskiy  vestnik”  məcmuəsindən  bəzi  parçaları 
(“Qafqaz problemi” məqaləsi) dərc edərək, qonşularımızın Bakı 
neftindən pay istədiyini, Qafqaz ailəsinin birlik məfkurəsinə get-
gedə  daha  çox  bağlandığı  halda,  onların  hələ  də  xülyalarla 
yaşadığını göstərirdi [293, N-28-29, 1929]. 
     Ermənilərin  pozuculuq  fəaliyyətinə  baxmayaraq  müha-
cirlər  Qafqaz  birliyi  məsələsində  bir  addım  da  qabağa  gedərək, 
1934-cü  ilin  14  iyulunda  Brüsseldə  Qafqaz  Konfederasiyası 
Misaqını (andlaşma) imzaladılar. 
     Tarixdə həm də Qafqaz Konfederasiyası Paktı adlanan 14 
iyul andlaşmasında: 
     - “Bir millətin tam inkişafının ancaq tam bir istiqlal şərtilə 
mümkün ola biləcəyini; 

---