“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
215 sürükləyərək Türkiyəyə birləşdirmək məqsədinin dayandığı barə- də geniş təbliğat kampaniyası aparırdı. Lakin Mühittin Birgən kimi yeni Türkiyənin imperialist olmadığını və Azərbaycanın, bütövlükdə Qafqazın müstəqilliyinin Türkiyə üçün təhlükəsiz Cənub buferinin yaranması demək olduğu fikrini müdafiə edənlər də var idi və belələri çoxluq təşkil edirdi. Azərbaycan mühacirləri arasında M. Ə. Rəsulzadəni “ək- məgini yediyi Türkiyəyə xor baxmaqda” suçlayanlar da yox de- yildi (Belə ittihamlar əsasən M. Ə. Rəsulzadə 1931-ci ildə Türki- yəni tərk edəndən sonra meydana gəlmişdi). Məsələyə tam aydın- lıq gətirmək üçün “Əsrimizin Səyavuşu” əsərində Səyavuş obrazı ilə Azərbaycanın 27 aprel faciəsi arasında rəmzi əlaqəyə diqqət yetirmək gərəkdir. Şərafəddin Erəl yazır: “M. Ə. Rəsulzadə Səyavuş olaraq Azərbaycan hökumətinə qəsd etməkdədir... (nəzərdə tutmaqdadır-X. İ.) Əfsanədəki Səyavuş nasıl ki, Türk hökmdarı tərəfindən öldürülmüşsə, bu günkü Səyavuş (yəni Azər- baycan Cümhuriyyəti) da türklər tərəfindən düşmənlərinin əlinə tərk edilmişdir” [223,s.45]. İran və türk meyvəsinin bəhrəsi olan Səyavuşun türk babası Əfrasiyab tərəfindən qətlə yetirilməsini doğrudan da 27 aprel faciəsi ilə bağlayan M. Ə. Rəsulzadə isə məsələnin başqa cəhətini də açıqlayırdı: “Azərbaycan kəndi hami- lərindən və xilaskarlarından olan türklərin, kommunist olsalar da kəndi əleyhinə sui-qəsd bəsləməyəcəklərini ümid eyləmişdi...” [301,s.59]. Hər iki nümunədə məntiq Səyavuşun türklər tərəfindən qətlə yetirildiyini deyir, lakin ikinci nümunədə qatilin məhz türk kommunistləri olduğu açıq göstərilmişdir. M. Ə. Rəsulzadə 1937- ci ildə də həmin fikrə qayıdaraq kommunistləri “Gənc Azərbaycan faciəsinə səbəb verən... macəracılar” adlandırırdı. [39, N-36, 1937]. Elə həmin məqalədə (Mühittin Birgənə görə Azərbaycan- Türkiyə münasibətləri) müəllif, Türkiyəyə münasibətə daha da aydınlıq gətirmişdi: “Biz heç zaman esefli (üzüntülü-X. İ.) hadisənin (27 aprel faciəsinin-X. İ.) məsuliyyətini ümuma təşmil (aid-X.İ.) etmədik; Bakı şəhidliyində yatan Anadolu mehmetçiklərinin əziz xatirəsi haqqında bəslədiyimiz müqəddəs 216 minnətdarlıq hissi buna hər zaman mane olmuşdur!” [39, N-36, 1937]. Ilk baxışdan “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kimi daha çox tarixi aspektdən yazılması təəssüratı yaradan “Əsrimizin Səya- vuşu”nda da əslində, Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı dərin ideoloji-siyasi məsələlərə toxunulur. Azərbaycanın müstəqil- liyinin özü qədər də Türkiyəyə və İrana lazım olduğu fikrini irəli sürən müəllif, etnik, qan baxımından Türkiyəyə, mədəniyyət baxı- mından İrana qohum olan Azərbaycanın bu iki ölkə arasında birləşdirici güc, körpü rolunu oynayacağı qənaətinə gəlir. (Hazırda mədəniyyət baxımından İranla qohumluq nisbə- tən vaxtı keçmiş görünür). Avropa “Əfkari-ümumiyyəsinə” təqdim olunan əsərlərdən Hilal Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” və M. Ə. Rəsulza- dənin “Azərbaycan problemi” yığcamlığı, eyni zamanda əhəmiy- yəti baxımından diqqəti cəlb edir. Hər iki əsər Azərbaycan və onun problemi barədə dolğun təəssürat yaratmağa qadirdir. H. Münşinin “Azərbaycan cümhuriyyəti”, adı türk əsli isə yəhudi olan Əsəd bəy adlı bir müəllifin yazdığı əsərlə Avropada Azərbaycan haqqında formalaşdırılan mənfi rəyə kəskin zərbə burdu. Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı aldadıcı təəssüratın müqabilində H. Münşi, mədəniyyətimiz, tariximiz, həm də Azər- baycanda siyasi fikir tarixi barədə Avropa mühitinə mükəmməl bir tədqiqat məhsulu təqdim edə bilmişdi. Əhməd Cəfəroğlu əsərin əhəmiyyəti barədə yazırdı: “Bu əsər populyar bir mahiyyətdə olmaqla bərabər, həm elm və həm də alman mühitini Azərbaycan həyatilə tanış edə biləcək bir mahiyyətdə olduğundan şübhəsiz, faydalı xidməti ifa eyləmişdi” [34, N-6-7, 1932]. M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan problemi” (Berlində Humboldt klubda eyni adlı məruzəsi 1938-ci ildə kitabça şəklində, “Qurtuluş” mətbəəsində dərc edildi) əsəri də mahiyyət və məqsəd baxımından H. Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərinə çox yaxındır. 217 Azərbaycan siyasətçilərinin istər praktiki, istərsə nəzəri fəaliyyətində yol verdiyi nöqsanları araşdıran Şərafəddin Erəlin mühacirlərin yaradıcılığına münasibəti tərtiş xarakteri daşıyır. Bir sıra məqalələrin obyektiv təhlilinə baxmayaraq müəllif, “Azərbaycan politikaçılarının yanlışları” əsərində əksər hallarda faktları dolaşdırır və ifrata vararaq gerçək tarixi hadisələrlə bağlı ziddiyyətli fikirlər irəli sürür. “Azərbaycan” adının qondarma ol- ması barədə onun mülahizəsinə diqqət yetirək: “Qafqazda qurulan bir türk hökumətinə bu yabançı adın taxılması bu ölkə xalqına uğur gətirmədiyi, əksinə bu isimdən faydalanaraq Qafqaz Tür- kilərini məmləkətlərindən ayırmaq istəyən bəzi kimsələrə də firsət təmin etdiyi inkaredilməz bir həqiqət olmuşdur” (223, s.12). Ş. Erəlin fikrincə M. Ə. Rəsulzadə, F. Xoyski, N. Yusifbəyli, və başqa dövlət xadimləri Cümhuriyyəti rəsmən Azərbaycan adlandırmaqla özlərini digər Qafqaz türklərindən ayırıb səhvlərə yol vermişlər. M. Ş. Əfəndizadə də “Azərbaycan və inqilabı” əsərində rəngləri çox tündləşdirir. O, ADR-in süqutunda rusları günahlan- dırsa da, bu faciənin əsas səbəbkarı kimi Azərbaycan siyasətçi- lərini, onların idarəçilikdə, kadr siyasətində yol verdiyi səhvləri, yerliciliyi, rüşvətxorluğu və s. amilləri göstərməyə çalışır. Müəllif yerliçiliyi kəskin tənqid edərək yazır: “Gəncə bəylərinin hökuməti ələ almaq istəklərinin səbəbi, ancaq məmələkəti yemək üçün idi” [223, s.87]. Fikrimizcə şərhə ehtiyac yoxdur. Bir çox hallarda ifratçılığa varılsa da, hər iki əsər Azərbaycanın yaxın tarixi keçmişi barədə (1918-20) bəzi mətləblərə aydınlıq da gətirir. Mühacirlərimizin ideoloji-siyasi yaradıcılığında ana xətlər- dən biri də pantürkizm və panturanizmə modern baxışdır. 1930-cu ildə Parisdə N. Jordaniyanın giriş sözü ilə çap edi- lən (rusca) “Pantürkizm haqqında” əsəri ilə M. Ə. Rəsulzadə Azər- baycan-Türkiyə münasibətləri və Qafqaz birliyi məsələsi haq- qında mətbuat orqanlarında dərc olunan yazıları tənqidi şəkildə araşdıraraq, türkçülük, turançılıq, islamçılıq ideyalarına yeni baxışın mahiyyətini açıqladı. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|