“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
242 mühacirət irsi Azərbaycan xalqının sərvətinə çevrilməyib, o qədər də ədəbiyyatımızda, tariximizdə boşluq, natamamlıq hiss edəcəyik. Fikrimizcə bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün: - ilk növbədə konkret sahələr üzrə araşdırmalar aparılmalı; - ayrı-ayrı mühacirlərimizin yaradıcılığı toplanıb küll halında nəşr edilməli; - əcnəbi dillərdə dərc olunan əsərlər dilimizə çevrilməli, eyni zamanda əski əlifbadan transliterasiya olunmalı; - hələ də nəşrini gözləyən bir sıra əsərlər (Məsələn, M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycanın tarixi keçmişi”, “Azərbaycan bib- lioqrafiyası” əsərləri) nəşr edilməli; - mühacirət mətbuatı toplu halına salınıb yenidən dərc olunmalıdır. Təəssüflər olsun ki, son illər bu sahədə araşdırmalar apar- mağa imkan yaransa da ciddi uğurlardan danışmaq hələ tezdir. Doğrudur, mühacirlərimizin həyat və yaradıcılığı haqqında dövrü mətbuatda xeyli məqalələr dərc olunmuş, onların bir sıra elmi və bədii əsərləri yenidən nəşr, həm də transliterasiya edilmişdir. Lakin bunlar ayrı-ayrı vətənpərvərlərin mühacirləri- mizi Azərbaycan ictimaiyyətinə tanıtdırmaq cəhətləri, populyar axtarışlarıdır. Bir neçə elmi-tədqiqat işini istisna etməklə demək olar ki, mühacirət həyatı və irsi ilə bağlı ortada heç nə yoxdur. Mühacirət mətbuatının vəziyyəti isə lap acınacaqlıdır. Belə ki, Türkiyənin təcrübəsinə istinad etməklə (Ə. Cəfəroğlunun “Azərbaycan Yurt Bilgisi” məcmuəsi toplu halında yenidən nəşr edildi), “Yeni Qafqasya”, “Odlu Yurt”, “Azər-Türk”, “Qurtuluş”, “Azərbaycan” (Münxen) jurnallarını, “İstiqlal”, “Bildiriş”, “Yeni Turan”, “Azərbaycan” qəzetlərini toplu halında yenidən nəşr etməyin də vaxtı çatmışdır. Əslində görüləcək bu tədbirlər mühacirət irsinin araşdırılmasının elmi bazasının yaradılması deməkdir. 243 NƏTİCƏ 1920-ci il 27 aprel işğalı ilə başlanan Azərbaycan siyasi mühacirətinin az qala bütün XX əsr boyu uzanıb gedən yeni mərhələsi əvvəlkilərdən kəskinliklə fərqlənirdi. Mütləq kəmiyyət üstünlüyünə, daha çox ölkəyə səpələndiyinə, milli təşkilatlar, mətbuat, beynəlxalq birliklər yarada bildiyinə görə ADR-in süqutundan sonra ölkəni tərk edənlərin apardıqları mübarizə əvvəlkilərə nisbətən daha mütəşəkkil və ardıcıl idi. Həm də bu mü- hacirlər milli dövlət quraraq iki il onu idarə edənlər, dövlətçilik, 244 idarəçilik, təşkilatçılıq təcrübəsinə yiyələnmiş ictimai-siyasi xadimlər, ideoloqlar olmuşdu. Milli müstəqilliyin praktikada iki illik gerçəkləşməsi nü- munəsi, azadlığın reallaşması məsələsi, onun yenidən bərpası uğ- runda mübarizənin ruhunu təşkil edirdi. Eyni zamanda ADR-in zorla devrilməsinə, yeni rejimin xalqın iradəsi ziddinə forma- laşmasına rəğmən milli dövlətin xaricdəki təmsilçiləri itirilmiş dövlət müstəqilliyinin bərpasında hüquqi və mənəvi baxımdan tam səlahiyyətli idilər. Bu amil də mühacirlərimizin çoxşaxəli və effektli fəaliyyətinə müsbət mənada az təsir etmirdi. Bütövlükdə, 1920-ci ildən sonra ayrı-ayrı dövrlərdə Azər- baycandan mühacirətə gedənləri dörd qismə bölmək olar: birinci qismə hələ 27 apreldən əvvəl H. Ağayevin rəhbərliyi ilə Tiflisə, Ə. M. Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə göndərilən nümayəndə heyətləri, eyni zamanda ADR dövründə təhsil almaq üçün Avro- paya göndərilən 80-ə yaxın tələbə; ikinci qismə 27 aprel işğalı ərəfəsində və ondan az sonra ölkəni tərk edənlər; üçüncü qismə ΙΙ Dünya müharibəsi başlayana qədər təqiblərdən, repressiyalardan yayınanlar, sürgündən, həbsxanadan qaçanlar; dördüncü qismə isə ΙΙ Dünya müharibəsində əsir düşən və könüllü olaraq almanların tərəfinə keçənlərdən, vətənə qayıtmaqdan imtina edib xaricdə qalanlar daxil idi. Siyasi motivlərdən başqa insanlar iqtisadi, dini və b. motivlərlə də mühacirətə üz tutmuşdu. Azərbaycan mühacirəti öz təşkilatlarını və mətbuatını yaratmaqda milli mühacirlər arasında önçülərdən sayıla bilər. 1923-cü ildə “Yeni Qafqasya” ilə əsası qoyulan Azərbaycan mü- hacirət mətbuatı, SSRİ-dən olan bütün türk-müsəlman təmsil- çilərin ilk mətbuat orqanı idi. Təqdirəlayiq haldır ki, mühacir- lərimiz müxtəlif ölkələrdə çoxsaylı milli təşkilatlarını qurmaqla yanaşı, “Prometey”,”Qafqaz Konfederasiyası Şurası” kimi bey- nəlxalq birliklərin qurulmasında da ilk təşəbbüsçülərdən olmuşdu. 245 Adı çəkilən beynəlxalq birliklər kommunizm ideologiya- sını Avropaya yaymağa çalışan Kominternin qarşısında ciddi maneəyə çevrilmişdi. Siyasi mühacirətin gücünü çox gözəl bilən V. İ. Lenin deyirdi: “Nə qədər ki, müraciət var, o qədər də təhlükə var!” (410, s.4). Elə bu prinsipdən çıxış edən Azərbaycan kommunistləri də “Müsavatla daxildə və xaricdə mübarizə aparmaq!” tezisini irəli sürmüşdülər. Sovet kəşfiyyatı isə mühacirəti parçalamaq üçün Qərbi Avropa ölkələrində İran və Türkiyədə geniş iş aparırdı. Xaricdəki sovet agentlərindən biri, gürcülərin mühacirətdəki lideri, menşevik partiyasının rəhbəri N. Jordaniyaya qarşı, ona kəskin müxalifətdə dayanan Çelokayevdən neçə istifadə etmək barədə Zaq. DSİ-yə göndərdiyi məlumatda bildirirdi: “Bu vaxt ərzində Çelokayevi təmin etmək üçün xahiş edirəm mənə 2000 dollar göndərəsiniz. Gürcüstanda isə sovet platformasına keçmək şərtilə Çelokayevin adamlarına amnistiya verilməsi məsləhət görülür” [80, v.869]. Gürcüstanda müəyyən nüfuz sahibi olan, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mühacirət edən Çelokoyevi və Spiridon Kedianı intriqaya təhrik edən sovet agentləri gürcü mühacirətini parçalaya bildi. Analoji proses daha kəskin formada erməni mühacirləri arasında da gedirdi: daşnaksütun partiyasının rəhbərliyi daxili ixtilaflardan iki yerə parçalanaraq, hər biri ayrılıqda öz mətbuat orqanını nəşr edirdi. Bu parçalanmadan çox keçməmiş Fransa mətbuatında daşnaksütun lideri Kaçaznuni qrupunun çıxardığı qəzetin bolşeviklər tərəfindən maliyyələşdirildiyini bildirən yazılar görünməyə başladı. Təbii ki, erməni və gürcü mühacirətini parçalayanlar azərbaycanlılarla bağlı da planlar qurmuşdu. Bu barədə M. Ə. Rəsulzadə “Q.P.U.-ya diqqət!” məqaləsində yazırdı: “Gürcülər, ermənilər və digər milli mühacirlər arasındakı pozğunçu fəaliy- yətinin birər nümunəsinə şahid olduğumuz düşmənin bizim ara- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|