Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013

Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 
 
 
76 
iştirakçı sistemə daxil olmuşdur. Ünsiyyətin sürətlənməsi məlumat axınını artırmış, 
mal və xidmət ticarətini asanlaşdırmışdır. Sistemin qlobal quruluşundakı bu inki-
şaflar, eyni zamanda, maliyyə sahədə yaşanan problemlərin də daha sürətli bir şə-
kildə digər ölkələrə yayılmasına zəmin meydana gətirmişdir. Qloballaşma ilə baş-
layan qısamüddətli sərmayə axınlarının yaradacağı sabitsizliklərə qarşı alına bilə-
cək tədbirlərdən James Tobinin təklif etdiyi vergiqoyma sistemi əhəmiyyətlidir. 
Xarici pula söykənən əməliyyatlara tətbiq olunan bu vergiqoyma ilə kurslu əməliy-
yatlar daha xərcli hala gələrək spekulyativ məqsədli istifadələri azaldacaq. Təbii ki, 
tətbiq olunacaq bu verginin xüsusi sektor fəaliyyətləri üzərindəki təsiri yaxşı hesab-
lanaraq vacib tədbirlərin də alınması lazımdır. Tətbiqdə Tobin vergisindən başqa 
yerli və ya xaricilərin bütün daşınan qiymət əməliyyatlarına tətbiq olunan Daşınan 
Qiymət Satış Vergisi də vardır.  
Dövlət borclanması az inkişaf etmiş ölkələrin inkişafında ayrı bir əhəmiyyətə 
malikdir. Öz mənbələri qeyri-kafi olan bu ölkələr xarici borclanmağa müraciət et-
mək məcburiyyətindədir. Keçmişdə asanca borclana bilən bu ölkələr 1980-ci illərə 
gəlindiyində, yüksək problemlərlə qarşılaşmışlar. Ölkələr Dövlət Kəsirlərinin ma-
liyyəsi üçün borclanma yolunu seçərkən borclanmanın səbəb olacağı faiz ödəmə-
lərini, bunun gələcək nəsillər üçün bir yük meydana gətirəcəyini, borc kapital və 
faiz ödəmələrini zamanında reallaşdıracaq şəkildə borclanmağı götürdükləri mən-
bələri məhsuldar yerlərdə istifadə etməni göz qarşısında saxlamalıdırlar.  
4.8.4. DİGƏR GƏLİR MƏNBƏLƏRİ 
Dövlətin maliyyə tarazlığı (T-Cg-Ig)-Bö+Bd+DM şəklində ifadə edilə bilər. 
Burada T - vergiləri, Cg - Dövlət istehlak xərclərini, Ig - Dövlət investisiya xərclə-
rini, Bö - daxili borcları, Bd - xarici borcları, DM - pul ehtiyatındakı müxtəlifliyi 
göstərməkdədir. Buna görə bərabərliyin sol tərəfi maliyyə kəsirini göstərməkdədir. 
Dövlət xərclərindəki artımın maliyyə  kəsirinə  təsir etməməsi bu bərabərlikdəki 
vergilərin artımı (T) ilə mümkündür. Ancaq kəsir yüksəlsə, bu dəfə bərabərliyin sa-
ğında dəyişmə olacaq, dövlət ya özəl sektordan, ya da xarici ölkələrdən borclana-
caq və ya emissiyaya müraciət edəcək. Bunların reallaşması  və iqtisadi təsirləri 
daha əvvəl ələ alınmışdır. Dövlətin büdcə kəsirlərini maliyyələşdirə biləcəyi başqa 
gəlir mənbələri də vardır. Bunlar valyuta ehtiyatlarının istifadə edilməsi, dövlət 
əmlaklarının satılması və s-dir. 
Valyuta ehtiyatlarının istifadə edilməsi: ehtiyatların istifadəsi, xəzinənin mər-
kəzi bankda tapılan xarici mənbələrdən dövlət xərclərində istifadə etməsi ilə real-
laşmaqdadır. Milli bank müxtəlif əməliyyatlar nəticəsini kassasında saxladığı val-
yuta ehtiyatlarını, ölkə pulunun dəyərini sabitlik içində tuta bilmək üçün istifadə et-
məkdədir. Lazım olduğunda bazara valyuta satışı və bazardan valyuta satınalması-
nı həyata keçirərək tarazlığı təmin edici müdaxilələr də vardır. Milli Bankın valyu-

---

Dövlät Maliyyäsi 
 
77 
ta kursu üzərində meydana gələ biləcək spekulyativ hərəkətləri önləmək məqsədi 
ilə etdiyi bu əməliyyatların davam etdirilə bilməsi üçün kafi miqdarda qızıl və xa-
rici valyuta ehtiyatına sahib olması lazımdır. 
Valyuta ehtiyatlarının istifadə edilməsi büdcə kəsirlərinin inflyasiya təsirini ge-
cikdirə bilər. Lakin bu tətbiq ilə birgə aşağı inflyasiyaya istiqamətli iqtisadi siyasət-
lər reallaşdırılmsa, mövcud ehtiyat istifadəsinin davam etdirilməsi çətindir. Çünki 
sahib olunan ehtiyat miqdarı, xərcləri davamlı olaraq qarşılayacaq qədər çox deyil, 
məhduddur. Ehtiyatların tükənməsi ölkədə devalvasiya gözləməsini artıracağından, 
iqtisadiyyatda sərmayə qaçışına, ödəmələr tarazlığında böhrana səbəb ola biləcək.  
Büdcə kəsirlərinin maliyyəsində valyuta ehtiyatlarının istifadəsi ölkənin sahib 
olduğu valyuta miqdarını azaltdığından, bunun səbəb olacağı nəticələrin yaxşı qiy-
mətləndirilməsi lazımdır. Xüsusilə günümüzdə meydana gələn inflyasiyanın ümu-
miyyətlə, sərmayə bazarı ilə əlaqəli olması bu mövzunun əhəmiyyətini daha da ar-
tırmaqdadır. Hal-hazırda, ümumiyyətlə, sabit və ya rəhbərlikli dalğalanmağa söy-
kənən valyuta kursu siyasəti tətbiq edən ölkələrdə meydana gələn inflyasiyalar bey-
nəlxalq sərmayə bazarı ilə əlaqəlidir. 1994-cü il Meksika, 1997-ci il Tailand, İndo-
neziya, Koreya, 1998-ci il Rusiya və Braziliya, 2000-2001-ci illər Argentina və 
Türkiyədə baş verən inflyasiyaların səbəbi bu cür valyuta kursu siyasətlərinin nəti-
cəsində ortaya çıxmışdır. 
4.9. DÖVLƏT XƏRCLƏRİNDƏ NƏZARƏTİN TƏMİN 
EDİLMƏSİ 
Keynesə görə, dövlət xərclərindəki artım günümüzə qədər davam etmişdir. Ar-
tan bu xərclərə İkinci Dünya Müharibəsinə qədər olan dövrdə mal və xidmət xərc-
lərinin təsirli olduğu görünərkən,  İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrdə, 
xüsusilə, 1960-cı ildən sonra subsidiya və transfer xərclərinin təsirli olduğu görün-
məkdədir. 1870-ci illərdə transfer və subsidiyaların cəmi dövlət xərclərinə nisbəti 
10% ətrafında ikən, 1960-1980-ci illər arasında 50'% -ə çatmışdır. Artan borcların 
faiz yükü 1980-2008 -ci illər dövründə əhəmiyyətli ölçüdə artaraq son 140 ilin ən 
yüksək həddinə çatmışdır. 
Dövlət xərclərinin aşağı keyfiyyətli, səmərəsiz olması və təsirli ola bilməməyi 
dövlət mənbələrini istifadə edənlərin bu mənbələrin real sahibi olmamaqları ilə 
izah edilməkdədir. Belə ki, Friedmana görə keyfiyyət və qiymət arasında mənbələ-
rin kimin tərəfindən və kimin üçün istifadə edildiyinə bağlı olaraq dörd vəziyyət 
ortaya çıxmaqdadır: 
1) Başqasının pulu başqası üçün xərclənirsə, nə qiymət, nə də keyfiyyət əhə-
miyyət verəcək. 
2) Başqasının pulu fərd tərəfindən özü üçün xərcləndiyində qiymət əhəmiyyət 
verməzkən, keyfiyyət əhəmiyyət verəcək.  

---