Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013

Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 
 
 
74 
Dövlətin ölkə sərhədləri içindəki fərd və təşkilatlardan milli pul cinsindən borc 
alması daxili borclanmadır. Daxili borclanmada özəl sektorun əlindəki fondların 
dövlət sektoruna transferi söhbət mövzusu ola bilər. Bu hadisədə ölkə mənbələrini 
artıran və ya azaldan hər hansı bir ünsür olmayıb, fondların istifadəçiləri dəyiş-
məkdədir. Daxili borclanma ilə iqtisadiyyata əlavə bir mənbə girişi olmazkən, 
borclanma səbəbi ilə faizlərdəki artım xüsusi sektorun maliyyə  xərcini artıraraq 
investisiyaların azalmasına, iqtisadi inkişafın yavaşlamasına, dövlət xərclərindəki 
artımla birlikdə dövlət qənaəti yanında özəl sektor qənaətlərinin də tükənməsinə 
səbəb olmaqdadır.  
Ayrıca, daxili borclanma faizlərindəki artımla birlikdə iqtisadiyyatdakı marji-
nal qənaət meyli yüksək olan sektorun qənaətləri dövlət xərcləri ilə istehlak xərc-
lərinə getməkdə, istehlakdakı artım istehsalla qarşılanmadığından inflyasiya nisbə-
tində artıma səbəb olmaqdadır. Dövlətə borc verən sektorun gəliri, yüksək borc 
faizi ilə artarkən, aşağı və sabit gəlirli vətəndaşların gəliri artan inflyasiya və ver-
gilər səbəbi ilə azalmaqdadır. Bu da gəlir bölgüsünün pozulmasına səbəb olur. 
Dövlətin daxili sərmayə bazarlarının yanında xarici dövlətlərin sərmayə bazar-
larından da borclanma imkanı vardır. Xarici borclanma reallaşdırıldığında istifadə-
yə hazır mənbələri artıran, geri ödəndiyində (əsas pul + faiz) milli gəliri və mənbə-
ləri azaldan bir borclanmadır. Belə ki, yeni qurulmuş və inkişaf etməkdə olan bir 
şirkət xarici mənbələrə müraciət edirsə, dövlət də xarici mənbələrə müraciət edə bi-
lər. Beləcə, cari əməliyyatlar kəsiri verən bir ölkə ya xüsusi seqmentdə, ya da döv-
lət sektorunda bir fond çatışmazlığı ilə qarşı-qarşıyadır. Bunun üçün ya özəl sektor, 
ya da dövlət sektoru xarici mənbələrdən istifadə etməlidir. Xarici mənbə istifadə 
edən ölkənin də öhdəliyi artacaq, borclu bir ölkə olacaq. Alınan xarici borclar məh-
suldar sahələrdə istifadə edilmədiyində, eyni zamanında, yeni borcalmalar zərurə-
tini ortaya çıxarmaqdadır. Artan xarici borc öhdəliyi zamanla ölkənin pul siyasətini 
çətinləşdirməyə başlar.  
Bir ölkənin xarici borclanmasında o ölkəyə kredit verəcək kreditorlar üçün ölkə 
iqtisadiyyatının ümumi vəziyyətini və iqtisadiyyatın gələcəyə bağlı qiymətləndir-
mələrini ehtiva edən kredit qiymətliliyi  əhəmiyyətli faktordur. Bir ölkənin kredit 
qiymətliliyi isə IMF Konsultasiya Hesabatlarında, Dünya Bankının Ölkə hesabat-
larında, Euromoney Jurnalı kimi müxtəlif quruluşların araşdırmalarında iştirak edir. 
Ayrıca ABŞ-da təşkilatı Yankee Təhvil Bazarı  və Yaponiyada təşkilatı Samurai 
İstiqraz Bazarı kimi ixtisaslaşmış istiqraz bazarlarına istiqraz ixrac edə bilmək üçün 
Standart and Poor's (S &P) və Moody's kimi quruluşlardan BBB və BAA kimi bal 
(investment grade) götürmək lazımdır. 
Bir ölkənin müəyyən bir dövrdəki daxili və xarici borclarının cəmi borc həcmi-
ni verir. Borc miqdarının o dövrdəki ÜDM-ə nisbəti isə borc öhdəliyini (debt 
burden) verir. Dövlətin bütün borclarını ödəyəcək gücdə olub olmadığına görə borc 

---

Dövlät Maliyyäsi 
 
75 
öhdəliyini davam etdirə bilməsi haqqında qiymətləndirmə  əldə etmək olar. Əgər 
borclanma nəticəsində gələcəkdəki gəlir və ödəmələrin bugünkü dəyərinə görə edi-
ləcək qiymətləndirmədə dövlətin mal varlığı mənfi çıxırsa, borclanmanın davam et-
dirilməsindən danışmaq olmaz. Makro-iqtisadi baxımdan davam etdirilməsi müm-
kün olmayan borc öhdəliyinin artırılması siyasətində israr edilməsi nəticəsiz qal-
maqdadır. 
Bir çox ölkələrin borc yükü 1980 -ci illərə girərkən artmağa başlamış, bu artım 
zamanla bəzi ölkələrdə idarə altında tutula bilsə  də çoxunda davam etməkdədir. 
Məsələn, ABŞ da borc /ÜDM nisbəti 1980-ci ildə 26% idisə, 2008 -ci ildə 60'%-ə 
(6.8 trilyon ABŞ dollarına) çatmışdır. Azərbaycanda 2010 -cu il etibarı ilə 3.6 mlr. 
Amerika dollarına çatan xarici borc ÜDM-nin 6-7% həddindədir. Eyni zamanda, 
neft gəlirlərindən dolayı Milli Bank və Neft Fondu rezervləri 30 milyard Amerika 
dolları həcmindədir. Bu, ölkədə aparılan uğurlu iqtisadi siyasətin nəticəsində olsa 
da, xüsusilə alınan borcların effektiv və məhsuldar istifadəsində zaman-zaman prob-
lemlər ortaya çıxmaqdadır. Ümumiyyətlə, iqtisadçılar qeyri-məhsuldar, heç bir iqti-
sadi qazancı olmayan, israfçılıqla istifadə edilən az borcdansa, məhsuldar olan, öl-
kənin iqtisadi inkişafına təkan verə biləcək layihələrə sərf olunan çox borcu tövsi-
yə edirlər. 
Təmsili demokratiyalarda siyasətçilərin ilk dəfə  və ya yenidən seçilə bilmək, 
bürokratların da mövqelərində qala bilmək istəyi seçicilərin vergilər artırılmadan 
dövlət xərclərinin artırılması tələblərinə qarşı çıxmalarını çətinləşdirməkdədir. Bu 
da dövlət xərcləri artarkən vergi qoyma yerinə borclanmanın artmasıyla iqtisadi 
tarazlıqların pozulmasına səbəb olmaqdadır.  İctimai Seçim Nəzəriyyəsi dövlətin 
istehsalçı  vəzifəsinin ictimai malların istehsalı ilə  məhdudlaşdırılmasını  və bunun 
təşkilati və konstitusiya olaraq təyin olunması lazım olduğunu irəli sürməkdədir. 
Bununla, dövlətin israf ölçüsündəki xərclərinin və məsuliyyətsizcə borclanmasının 
qarşısını ala biləcək. 
Artan dövlət kəsirlərinin maliyyəsində borclanmanın da yüksək nisbətdə artmış 
olduğu ölkəmizdə, artan faiz nisbətlərinin həm xüsusi sektor, həm də ictimai sektor 
üzərində “xaricləşdirmə” təsiri yaratdığı görülmüşdür.  
Faizlərin yüksək, qurların aşağı tutulması surətiylə ölkəyə gətirilən isti pul (hot 
money) qısa müddətdə kurs valyuta məzənnəsinin sürətli artmasının qarşısını alır, 
idxalat artımını maliyyələşdirir, məzənnə artımlarının gətirəcəyi inflyasiya təsirini 
dayandırır, iqtisadiyyatda bir likidite çoxluğu olduğundan faizlərin çox artmasının 
qarşısını alır. Ayrıca isti pula mənbə təşkil edən faizlərin yüksəkliyi səbəbi ilə xərc-
lərdəki artım xərc inflyasiyasını yüksəldir, istehsalı azaldır, gəlir bölgüsünü faiz 
lehinə pozur.  
İnkişaf edən texnologiyanın sayəsində beynəlxalq borc və kredit əməliyyatla-
rının xərci düşərkən yeni maliyyə vasitələrin inkişaf etdirilməsi ilə daha çox sayda 

---