Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013

Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 
 
 
72 
Argentina və Braziliyadakı yüksək inflyasiyalı mühitdə büdcə  kəsirlərinin maliy-
yəsi üçün emissiyaya gedilmişdir. 
Kəsirlərin pullaşdırılması ilə cari qiymət səviyyəsindəki tələbi aşan pul, insan-
ların əllərindəki nağd anbarlarını azaltma səyinə itələyir. Beləcə, qiymətlərin ümu-
mi səviyyəsi yüksələr. Edilən bir çox araşdırmada da dövlət kəsirləri, pul böyümə 
və inflyasiya arasında uzun dövrlü bir əlaqənin olduğu tapılmışdır. Bunlardan biri 
Haan və Zelhorst tərəfindən edilən 17 inkişaf etməkdə olan ölkənin 1961-1985-ci 
illər dövr ilə əlaqədar inkişaflarını əhatə edən araşdırmadır. Onların tapdıqları nəti-
cələr də dövlət Kəsirləri ilə inflyasiya arasında olduqca güclü, uzun dövrlü müsbət 
bir əlaqənin var olduğunu göstərmişdir.  
Büdcə  kəsirlərinin maliyyələşdirilməsi səbəbi ilə artan pul tələbi faiz dərəcə-
lərini aşağı salmaqdadır. Gözlənilən inflyasiya və digər dəyişənləri sabit fərz etsək, 
faiz nisbətlərindəki eniş investisiya və istehlak xərclərini, onlarda cəmi tələbi artı-
racaq. Ayrıca, artan pul tələbi sərvət təsiri vasitəsi ilə  də istehlakı  təşviq edəcək, 
cəmi tələbi artıracaq. Tələb artımı da inflyasiya artımını sürətləndirəcək. Faizlərin 
düşməsi ölkə sakinlərinin və xarici investorların tələbini yerli daşınan dəyərlərdən 
xarici daşınan dəyərlərə sürüşdürəcək. Lakin yerli daşınan dəyərlərin qiymətindəki 
eniş miqdarı, faizləri yuxarı itələyəcəyindən xaricə bağlı bir iqtisadiyyata görə daha 
az olacaq. Yəni xaricə Kəsir bir iqtisadiyyatda pul tələbini artıraraq faiz nisbətlərini 
salmaq bağlı iqtisadiyyata görə daha məhduddur. 
Göründüyü kimi, büdcə kəsirlərinin maliyyəsində emissiyaya ağırlıq verilməsi 
inflyasiyanı artırmaqdadır. Kəsirlərin maliyyə yollarından borclanmada uzun dövr-
də  bənzər  şəkildə emissiyaya söykənən inflyasiya təsiri meydana gətirməkdədir. 
Belə ki, dövlət borclanma yolunu seçdiyində dövlət Kəsirlərinə borclanma faizləri 
də əlavə olunacaq. Beləcə, borclanma nə qədər uzun sürsə, faiz ödəmələri də o qə-
dər çoxalacaq və  nəticədə  cəmi ana pul və faiz ödəmələri artacaq. Əgər artan bu 
Ödəmələr nəticədə emissiya edilsə, ortaya çıxacaq inflyasiya daha başlanğıcdakı 
emissiyanın gətirəcəyi inflyasiyadan daha yüksək olacaq. Uzun dövrdə büdcə kə-
sirlərinin borcla maliyyələşməsinin, maliyyə vəsaitindən daha çox inflyasiyaya gə-
tirəcəyi olacağı Tomas Sargent və Neil Wallece tərəfindən xoş olmayan arif-metik 
olaraq xarakterizə edilmişdir.  
Dövlət kəsirlərinin birbaşa olaraq Milli bankın mənbələri ilə və ya bu kəsirlərin 
maliyyəsi üçün çıxarılan dövlət daxili borclanma sənədlərinin milli bankın tərəfin-
dən satın alınması inflyasiyaya səbəb olduğundan, ölkə idarəçilərini pul siyasətinin 
reallaşdırıcısı olan milli bankın müstəqil olması lazım olduğu fikrinə itələmişdir. 
Milli bankın istifadə edəcəyi alətlərin müstəqil olması, siyasi iqtidarın seçki qay-
ğıları ilə formalaşmış nəzəriyyələrinin təsirində qalmadan qiymət sabitliyini təmin 
etməyi məqsəd qoyan, yerində və zamanında tətbiq olunacaq olan pul siyasəti va-
sitələri olmasıdır.  

---

Dövlät Maliyyäsi 
 
73 
Milli bankın müstəqilliyi ilə makro-iqtisadi performansı  dəstəkləyici aşağı 
inflyasiya nisbəti arasında müsbət  əlaqələrin olduğunu dəstəkləyici müxtəlif işlər 
bu nəzəriyyənin əhəmiyyətini artırmaqdadır. 1989-ci ildən 1999-cu ilə qədər, təx-
minən 30 ölkə  (İngiltərə, Fransa, Belçika, İtaliya kimi sənaye ölkələrin yanında 
Latın Amerikası ölkələri, Köhnə Sovetlər Birliyindən və Yuqoslaviyadan ayrılan 
dövlətlər) qanunlarını ya revize edərək, ya da yenidən yazaraq milli bankın müs-
təqilliyini gücləndirmişdir. 
Davam etdirilə bilən bir pul siyasəti üçün pul nüfuzu olan milli bankın müstə-
qil olması, xəzinə də daxil olmaq üzrə dövlət sektorunu meydana gətirən təşkilat-
ların milli bankın mənbələrinə müraciət etməsinin ciddi olaraq məhdudlaşdırıl-
ması, ölkədə pul axınını idarə edən tək və mərkəzi bir xəzinənin varlığı lazımdır. 
Milli Bankın qarşılıqsız pul basmasının qarşısını almaq üçün qoyulan bu mad-
də xarici valyutanın ölkəyə gəlməsi və ölkədən sürətlə çıxması vəziyyətində prob-
lemlərə səbəb ola biləcək. çünki gələn xarici pul MB-a getdiyində emissiya artaraq 
bir tərəfdən inflyasiya sürətlənərkən, digər tərəfdən valyuta kurslarında yerli pul 
dəyərlənəcək. Pul bolluğu faizləri də salacaq. Ancaq xarici pulun hər hansı bir sə-
bəblə ani çıxışı MB-ı xarici valyuta satışına məcbur edəcək, bazarda likviditlik çə-
tinliyi olacaq. Belə bir vəziyyətdə MB pul çap edərək likviditlyi artıra bilmədiyin-
dən, faizlər həddindən artıq dərəcədə yüksələcək, pul inflyasiyası iqtisadi inflyasi-
yaya çevriləcək. 
4.8.3. BORCLANMA 
Borclanma – dövlətin şəxslər, firmalar və digər idarələrdən müəyyən qaydalar 
daxilində özünə fond transfer etməsidir. Bu transferi reallaşdıran qaydalar, müəy-
yən bir təqvimə görə fond sahiblərinə faiz və kapital ödəməsinin ediləcək olma-
sıdır. Dövlətin gəlirlərindən çox xərcləmə edə bilməsi üçün başqa iqtisadi vahidlər-
dən bunun maliyyəsini təmin etməsi lazımdır. Sahibləri tərəfindən başqa  şəkildə 
istifadə edilməyən fondların dövlət sektoru tərəfindən istifadə edilməsi bu vahid-
lərin iqtisadi tutumunu genişlənərkən mal dövranının sürətlənməsini təmin etmək-
dədir. Beləcə, borclanma bu yönü ilə iqtisadi məhsuldarlığı artıran faydalı bir ha-
disə olaraq qiymətləndirilməkdədir.  
Ancaq dövlət kəsirlərindəki artım dövlət sektoru borclanma zərurətini də artıra-
raq, özəl sektor maliyyə yığımından (daxili borclanma) və ya xarici maliyyə mən-
bələrindən (xarici borclanma) borc almağa məcbur etməkdədir. Dövlətin borclan-
ma istəyi mövcud mənbələrə olan tələbi artırdığından (əlavə fond tələbi), faiz dərə-
cələrini yüksəldəcək. Faiz dərəcələrinin yüksəlməsi özəl sektor istehlak və inves-
tisiya xərclərinin azalmasına səbəb olacaq. Beləcə, dövlətin fond ehtiyacı özəl sek-
torun fond istifadəsini azaltmaqdadır. Bu hadisə iqtisadi ədəbiyyatlarda “xaricləş-
dirmə” təsiri olaraq bilinir. 

---