Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 282 283 əsəri yaradılmamışdır. İlk nəsr nümunəsi kimi qaraqalpaqlar felyetonlar yaratmışlar ki, məhz bu da qaraqalpaq satirik poeziyası kimi başlıca məqsəd kimi ictimai həyatın eybəcərliklərini tənqid etməyə istiqamətlənirdi. Bununla belə ilk felyetonların xeyli çatışmayan cəhətləri sırasında müvafiq ümumiləşdirmələrin yoxluğu, bədiiliyin zəifliyi hiss olunur, aydın, açıq ifadə elementləri gözə dəymirdi. Elə buna görə də bu tipli əsərlər qəzet məqaləsindən savayı başqa bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. Qaraqalpaq ədəbiyyatında felyetondan sonra oçerklər yaranmışdı. İlk qaraqalpaq oçerkləri felyetonlar kimi qəzet korrespondensiyalarından heç də fərqlənmirdi. Hekayə janrının yaranması da məhz bu dövrə təsadüf edir. «Qızıl müəllim» qəzetinin səhifələrində E.Kdırni ya- zovun «Komsomolçu Şirman» hekayəsi nəşr olunur. Burada kiçik yaşlı Şirman çobanın uşaqlığı, onun məktəbdə oxuduğu illər öz əksini tapırdı. E.Şərifovun «Yelşibek» əsərində aul müəlliminə məhəbbətdən söhbət açılır. İlk qaraqalpaq hekayələrinin mövzusu xeyli dərəcədə rəngarəngdir. Elə buna görə də onlardan bəziləri «Bazar günlərində», «Zinəp», «Qulaş», «Çoxsaylı günlərdən biri» kimi hekayələr ilk dəfə «Qızıl müəllim» qəzetində işıq üzü görmüşdür. Qaraqalpaq nəsrinin inkişafına şifahi yaradıcılıq nümunələri böyük təsir göstərmişdir. Bu nəinki yazıçılar tərəfindən xalq əfsanələrinin süjetlərindən, motivlərindən istifadədə, həm də təhkiyə manerasında, bədii ifadə vasitələri sistemində özünü göstərməkdədir. 1 İlk qaraqalpaq yazıçıları həm də nağılların, rəvayətlərin, xalq əfsanələrinin nəşrində maraqlı idilər. Onların sırasında S.Məcidovu qeyd etməyə ehtiyac vardır. Məhz bu sənətkar ibrətamiz xarakterli hekayələr yazmaqla bu tipli nümunələri yaymağa çalışırdı. Buna görə də S.Məcidovun ilk əsərləri qaraqalpaq nəsrinin XX əsrin 20-ci illərindəki ilk nümunələri kimi səciyyəvidir. XX əsrin 20-ci illərinin sonlarında mətbuatda N.Kuzembayev çıxış etmişdir ki, o, çoxsaylı hekayələr müəllifi kimi tanınmaqla əsərlərində qaraqalpaq nəsrinin uğur və uğursuzluqlarını göz önündə canlandırmışdır. Qaraqalpaq yazıçılarının bu dövrdə mükəmməl bədii nümunələr yarada bilməməsi həm də onların bu janrdakı yaradıcılıq səriştəsizliyi ilə bağlı idi. XX əsrin 20-ci illərində oçerk janrı xüsusilə intensiv inkişaf edirdi. Oçerk janrının inkişa fında M.Daribaev, Nazbergenov, N.Davkaraev, A.Şahmura dov, A.Oleynik, A.Begimov, M.Bıkadorov, S.Somo va və digərləri də yaxından iştirak edirdilər. Yeni məzmu nun ifadə olunması üçün gənc nasirlər bəzən ənənəvi olaraq folklor bədii ifadə vasitələrindən istifadə edirdilər. 30-cu illərin əvvəllərindən Qaraqalpaqstan Yazıçılar İttifaqının təşkilat komitəsi yaradılır. 1932-ci ildən mütəmadi olaraq “Мийнет Эдебийаты” (“Zəhmət ədəbiyyatı”) jurnalı nəşr olunmağa başlayır və, beləliklə, bu jurnal qaraqalpaq ədəbiyyatının təbliğ olunmasında böyük rol oynayır. 1934-cü ilin iyun ayında Qaraqalpaq yazıçılarının Birinci Qurultayı keçirilir. Bu dövrdə qaraqalpaq nəsrindən söhbət belə açılmır. Bütün müzakirələr yalnız poeziyanı, onun inkişaf problemlərini çevrələyirdi. Artıq beş il sonra, yəni 1939-cu ildə Qaraqalpaq yazıçılarının İkinci Qurultayında nəsr və dramaturgiyanın problemləri gündəmə gəlir, onun inkişaf etdirilməsi yolları aranıb axtarılırdı. Bu da təsadüfi deyildi. Çünki 30-cu illər qaraqalpaq şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin intensiv toplanması, öyrənilməsi və təhlili dövrü kimi xarakterizə olunmaqdadır. Qaraqalpaq yazıçıları ardıcıl olaraq Moskva, Bakı, Daşkənd, Tbilisi, Kiyev, Sankt- Peterburq və digər şəhərləri gəzir, gördüklərini bədii təəssüratları ilə zənginləşdirib öz əsərlərinin mövzularına çevirirdilər. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 284 285 Bədii nəsr və dramaturgiya 30-cu illərdə, qeyd etdiyi- miz kimi, hələ də qaraqalpaq ədəbiyyatında arzu olu nan inkişaf əldə etməmişdi. Qaraqalpaq nəsrinin bu dövr də inkişafında istedadlı hekayələr ustası N.Davkarayevin rolu nəzərə çarpan idi. Onun hekayələrində qəhrəmanın psixoloji sarsıntılarını əks etdirmək istəyi olduqca əhəmiyyətli görünürdü. Bu dövrlərdə yaranan nəsr əsərlərindən M.Dari- ba yevin “Mindən biri” və A.Şahmuradovun “Köhnə məktəb- də” povestlərini qeyd etmək olar. Bu əsərlərin təhkiyəsində müəlliflər qəhrəmanların formalaşmasını, mənəvi aləmini, həyat yaşantılarını xalq dilinin zənginliyindən istifadə etməklə, aparıcı personajların nitqini fərdiləşdirməklə təqdim edirdilər. 2 Qaraqalpaq yazıçıları 30-cu illərdə daha çox nağıllar dakı bədii ifadə vasitələrindən istifadəyə üstünlük verirdilər. Belə təqdimat oçerk janrını qaraqalpaq oxucusuna daha yaxın və aydın edirdi. 30-40-cı illərdə oçerk və felyeton janrlarının qaraqalpaq ədəbiyyatında aparıcı nümayəndəsi D.Nazbergenov hesab olunur. Onun «Beqjandan olan xoşbəxtlər», «Xoşbəxtlik uçqunu», «Qızıl dəri», «Möcüzə yaradan insanlar», «Aviatex- nik», «Qarışıq dillər müəllimi», «Tanış səs», «Aldar Kose» və s. bu kimi əsərlərində o, özünü bu janrın operativ və bacarıqlı ustası kimi təqdim edə bilmişdir. D.Nazber genovun oçerklərinin qəhrəmanları – özünün müasirləridir. D.Naz- berge novun «Toya gələn vaxt» oçerkində Qızgetgen kana lının tikintisindən söhbət gedir. Bu kanal Qaraqalpaqstanın şimal rayonlarındakı boş susuz səhraların su ilə təmin edilməsində mühüm rol oynayırdı. Göstərilən dövrdə qaraqalpaq ədəbiyyatında çoxsaylı oçerklərin yaranmasına baxmayaraq, onların süjetləri əsasən yeknəsək olub bir-birinə oxşar idi. Bu baxımdan D.Nazbergenovun «Seygey» («Xalq gəzintisi»), R.Məcidovun «Gü lən xoşbəxtlik», O.Kojurovun, İ.Pidəhmədovun «Köhnə şə hər», K.Ayimbetovun «Dördgöl», M.Daribaevin «Azər bay- can aulunda», «Biz Barsa-Gəlməzə (“Gedər-Gəlməz”) gedən- də» və digərlərinin əsərlərinin adlarını çəkmək olar. Mövzu zənginliyinə baxmayaraq, bütün bu əsərlər əksər hallarda məzmun nöqteyi-nəzərdən mükəmməllikdən uzaq idi. 30-cu illərdə qaraqalpaq ədəbiyyatında oçerk və felyetonlarla yanaşı, həm də hekayə janrı inkişaf edirdi. 30- cu illər qaraqalpaq hekayəsinin əsasını real hadisələr təşkil edirdi. Məsələn, A.Begimovun «Qırmızı karvan» hekayəsində təhkiyənin ümumiləşdirici xarakteri konkret ünvan əvəzinə naməlum «X» ilə əvəzlənmişdi. Əsərdə bir neçə bölmə olmasına baxmayaraq, bu bölmələr heç də əsəri bütövləş- dirməyə xidmət etmirdi. Eyni zamanda əsər müəy yən bədii ümumiləşdir məyə cavab vermir, öz sxematikliyi ilə seçilir, obrazlar şablon təsiri bağışlamaqla, cəlbedici görünmürdü. 30-cu illərin ortalarında qaraqalpaq ədəbiyyatında ilk satirik və yumoristik hekayələr yaranır. Onlara M.Daribaevin «Allanın sirri», «İki tapmaca, bir sual», «Mənim kiçik bacıma məktub» hekayələrini, Aymirzəyevin «Gözdən pərdə asanlar», R.Məcidovun «Heyfslənmə» və s. əsərlərini aid etmək olar. Bütün bu satirik hekayələrdə, milli koloriti ilə seçilən əsərlərdə obrazların uğurlu təsviri, əsərin dilinin orazlılığı, folklor priyomlarından yerli-yerində istifadə özünü əks etdirməkdədir. Aymirzəyevin hekayələrində həm də qaraqalpaq müdriklərindən, məzhəkəçilərindən – Ömürbə yin, Jirenşenin və Xoca Nəsrəddinin sərgüzəşt- lərindən danışılır. Bu dövrdə qaraqalpaq hekayəsi xeyli dərəcədə mövzu diapazonunu genişləndirmiş, ilbəil formalaşmış, «kiçik» formalar işlənib hazırlanmış və yeni qol-budaq atmışdır. Oçerk janrı da bu dövrdə öz müxtəlifliyi, rəngarəngliyi ilə seçilirdi. Ədəbi, elmi-publisistik, memuar, qəzet, sənədli oçerklər yazılır, yol qeydləri, zarisovkalar Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|