Qədim Yunan Fəlsəfəsi Antologiyası

EYNİLƏ bunun kimi, eyni bir şey [eyni bir zamanda] mövcud ola  və mövcud olmaya bilməz, yalnız bircə 
sözlərin çoxmənalılığı istisna olmaqla, məsələn, bizim insan adlandırdığımızı başqalarının qeyri-insan 
adlandırdığı halda; ancaq məsələ bizdə eyni bir şeyin eyni bir zamanda insan və qeyri-insan adlana bilib-
bilməməsi haqqında deyil, onun həqiqətdə [eyni zamanda] həm o, həm digəri ola bilib-bilməməsi 
haqqındadır. Axı əgər "insan" və "qeyri-insan" müxtəlif şey bildirmirlərsə, onda aydındır ki,  "qeyri-insan 
olmaq" həm "insan olmaq" müxtəlif şey bildirmirlər, belə ki, insan olmaq elə qeyri-insan olmaq bulunardı, 
çünki həm o, həm digəri bir şey olardı; axı "bir şey olmaq" məhz bunu bildirir, məsələn, "geyim" və "paltar" 
kimi, əlbəttə əgər onların mənası bir şey olarsa. Əgər "insan" və "qeyri-insan"  bir şeydirsə, onda həm "insan 
olmaq" həm "qeyri-insan olmaq" - bir şeydir. Bununla belə göstərildi ki,  "insan" və "qeyri-insan" müxtəlif 
şey bildirirlər. 
 
Beləliklə, əgər bir şey haqqında doğru olaraq göstərilirsə ki, o insandır, onda o zərurən ikiayaqlı canlı 
məxluq olmalıdır (axı deyildiyi kimi məhz bu "insan"bildirir); əgər bu zəruridirsə, onda o eyni zamanda 
ikiayaqlı canlı məxluq olmaya bilməz (ona görə ki, "zərurən olmalıdır"məhz bildirir: "olmaya bilməz"). 
Deməli, eyni bir şey haqqında birlikdə doğru göstərmək olmaz ki, o həm insandır, həm qeyri-insandır. Və 
həmin mühakimə insan olmamağa da tətbiq ediləndir; doğrudan da, əgər artıq "ağbəniz olmaq" və "insan 
olmaq" müxtəlif şey bildirirsə, "insan olmaq" və "insan olmamaq" - müxtəlif şeydir: axı "insan olmaq" və 
"insan olmamaq", ["ağbəniz olmaq"və "insan olmağa"nisbətən] bir-birinə daha çox müqabildir, bu səbəbdən 
onlar [əlbəttə ki], müxtəlif şey bildirəcəklər. Əgər iddia etsələr ki, "ağbəniz"də [elə "insan"] bildirir, onda biz 
əvvəlcə dediyimizi (20) bir daha deyərik, yəni, bu halda, təkcə müqabil şeylər deyil, hər şey, bir şey olacaq. 
Lakin əgər bu mümkün deyilsə, onda yuxarıda göstərilən nəticə (21) alınır, əlbəttə əgər mübahisə edən ona 
verilən suala cavab verirsə. 
 
Ancaq əgər o açıq qoyulmuş suala öz cavabında  inkar da qoşursa, onda bu suala cavab olmayacaq. Əlbəttə, 
eyni bir şeyin həm insan, həm ağbəniz, həm saysız miqdarda xassələrə malik olmasına heç nə mane olmur, 
ancaq, doğrudurmu ki, bax bu insandır ya yox, sualına verilən cavabda elə bir şey demək lazımdır ki, onun 
bir mənası olsun, və əlavə etmək lazım deyil ki, o həmçinin ağbənizdir və böyükdür: bütün təsadüfi xassələr 
saysız miqdarda olduğundan, onları bir-bir saymaq mümkün deyil; elə isə qoy mübahisə edən bu xassələrin 
hamısını bir-bir saysın, ya da heç birini göstərməsin. EYNİLƏ bunun kimi də, istər eyni bir şey "insan" və 
"qeyri-insan" neçə dəfə olursa-olsun, - bu insandırmı, sualına verilən cavabda, əlavə etmək lazım deyil ki, bu 
eyni zamanda həm də qeyri-insandır, əlbəttə əgər bütün olan və olmayan təsadüfi xassələr əlavə edilməzsə; 
əgər mübahisə aparan bunu edirsə, onda artıq müzakirə etməli bir şey yoxdur. 
 
ÜMUMİYYƏTLƏ bu fikrə tərəfdar olanlar (22) həqiqətdə şeyin əslini və varlığının mahiyyətini (23)  inkar 
edirlər: onlara sübut etmək lazım gəlir ki, hər şey təsadüfidir və həqiqi mənada "insan olma" yaxud canlı 
"məxluq olma" yoxdur. Doğrudan da, əgər bir şey həqiqi mənada "insan olmadırsa", onda bu "qeyri-insan 
olma" yaxud "insan olmama" deyil (axı həm o, həm digəri birincinin inkarıdır) çünki bir [mənalı] olan şey 
yuxarıda göstərilən idi (24), bu isə bir şeyin əsli idi (25). Bir şeyin əslini bildirmək isə o mənaya malikdir ki, 
həmin şey olmaq digər bir şey olmamaqdır. Əgər həqiqi mənada "insan olma" həqiqi mənada "insan 
olmama" yaxud həqiqi mənada "qeyri-insan olma" bildirirsə, onda "insan olma" həm də digər bir şey olacaq 
(26). Buna görə də bu fikrə tərəfdar olanlar təsdiq etməyə məcburdurlar ki, heç bir şey üçün bu kimi [əsli 
ifadə edən] müəyyənlik ola bilməz və hər şey təsadüfi olandır. Axı əsl və təsadüfi olan öz aralarında məhz 
bununla fərqlənirlər; belə ki, məsələn, ağbənizlik insan üçün təsadüfi bir şeydir, çünki o ağbənizdir, ancaq o 
ağbənizliyin özü deyil. Əgər hər şey haqqında təsadüfi olan kimi danışılsaydı, əsas haqqında [bir şey xəbər 
verən] heç nə olmazdı, madam ki, təsadüfi olan həmişə müəyyən bir predmet haqqında söylənilən bir şey 
bildirir. Beləliklə [bu] sonsuzluğa aparıb çıxarardı. Ancaq bu mümkün deyil, belə ki, bir-birilə [yalnız] ikidən 
artıq olmayaraq təsadüfi xassəni əlaqələndirmək  mümkündür. Doğrudan da, yalnız bircə hər ikisi eyni bir 
şey üçün təsadüfi olan hal istisna olmaqla, təsadüfi olan təsadüfi olan üçün təsadüfi olan deyil; mən nəzərdə 
tuturam ki, məsələn, ağbəniz təhsillidir, təhsilli isə ağbənizdir, madam ki, onlar hər ikisi insan üçün təsadüfi 
olandır. Ancaq "Sokrat təhsillidir",   o mənada deyil ki, o və digəri - ["Sokrat"və "təhsilli"]- başqa bir şey 
üçün təsadüfidir. Beləliklə, bir para təsadüfi xassə haqqında bu mənada, başqaları haqqında isə əvvəl 
göstərildiyi mənada deyildiyindən, ağbənizlik Sokrat üçün təsadüfi olan mənasında deyilən  təsadüfi olan 
sonsuzluğa aparıb çıxara bilməz (27), necə, məsələn, ağbəniz Sokrat üçün daha başqa bir təsadüfi xassə 
yoxdur, ona görə ki, təsadüfi xassələrin məcmusundan vahid bir şey alınmır. Ancaq "ağbəniz" üçün də, 
əlbəttə, hər hansı başqa bir təsadüfi olan xassə, məsələn, "təhsilli" olmayacaq. Axı "ağbəniz" üçün "təhsilli", 
"təhsilli" üçün "ağbəniz" olmaqdan artıq təsadüfi olan deyil; həm də bununla bərabər müəyyən edilmişdi ki, 
bu mənada təsadüfi olan və "təhsilli" Sokrat üçün təsadüfi olan [xassə] mənasında təsadüfi olan var; bu 
 
72

---

axırıncı mənada isə təsadüfi olan, təsadüfi olan üçün təsadüfi olan deyil, yalnız birinci mənada təsadüfi olan 
belədir; deməli, hər şey təsadüfi olan kimi özünü bildirməyəcək. Beləliklə, bu halda da əsli bildirən bir şey 
olmalıdır. Belə isə, sübut olunur ki, biri digərinə zidd olanın birlikdə özünü bildirməsi mümkün deyil. 
 
Sonra, əgər eyni bir şey xüsusunda biri digərinə zidd olan hər şey birlikdə həqiqi olsaydı, onda aydındır ki, 
hər şey [eyni] bir şey olardı. Doğrudan da, bir halda ki, hər  hansı bir predmet xüsusunda müəyyən bir şeyi 
həm təsdiq etmək, həm inkar etmək mümkündür,  eyni bir şey həm triyera (28), həm divar, həm insan olardı, 
necə bununla Protoqorun təlimini qəbul edənlər razılaşmalıdırlar (29). DOĞRUDAN da əgər bir kəs hesab 
edirsə ki, insan triyera deyil, onda aydındır ki, o triyera deyil. Bu surətdə, o həm də triyeradır, madam ki, biri 
digərinə zidd olan həqiqidir. Belə halda məhz Anaksaqorda olduğu kimi alınır: - "hər şey bir yerdə", - və 
deməli həqiqi heç nə mövcud deyil. Buna görə də onlar, görünür, qeyri-müəyyən bir şey deyirlər, həm də, 
zənn edərək ki, mövcudluq haqqında deyirlər, onlar qeyri-mövcudluq haqqında deyirlər, çünki gerçəklikdə  
deyil, imkanda mövcud olan qeyri-müəyyəndir. Ancaq onlara hər şeyi həm təsdiq etmək, həm təkzib etmək  
vacibdir. Doğrudan da mənasızdır əgər hər bir predmet xüsusunda onun inkarı mümkündür, digər bir şeyin 
inkarı  isə - ona xas olmayanın,- mümkün deyil. Belə, məsələn, əgər insan xüsusunda doğru demək 
[mümkünsə] ki, o insan deyil, onda aydındır, doğru olar ki, o ya triyeradır, ya triyera deyil. Əgər təsdiq 
doğrudursa, onda təkzib də doğru olmalıdır; əgər təsdiq yolverilməzdirsə, onda hər halda, predmetin özünün 
inkar edilməsindənsə, [müvafiq] təkzib mümkün olacaq. Əgər bu səbəbə hətta bu təkzib də mümkün ola 
biləndirsə, onda onun triyera ola bilməsinin təkzibi də həmçinin mümkün ola biləndir; əgər bu təkzibdirsə, 
onda həm də təsdiqdir. 
 
Bu müddəanı söyləyənlər üçün bax belə nəticələr alınır, həmçinin [belə] nəticə ki, [hər bir halda] ya təsdiq 
etmək, ya təkzib etmək zərurəti yoxdur. Doğrudan da əgər həqiqidir ki, bir kəs insandır və  qeyri-insandır, 
onda aydındır ki, həmçinin o [müddəa] həqiqidir ki, o nə insan, nə qeyri-insan deyil, çünki iki təsdiq üçün iki 
inkar bulunur, əgər göstərilən təsdiq, iki [təsdiqdən] ibarət bir söyləmədirsə, onda bu təsdiqə müqabil inkar 
da bir olacaq. 
 
 
 
On ikinci kitab 
 
Yeddinci fəsil 
 
Məsələ məhz bu tərzdə ola bildiyindən (30) (əks halda hər şey GECƏDƏN (31), ya bütün şeylərin 
qatışığından (32), ya qeyri-mövcudluqdan əmələ gəlməli idi), çətinliyi aradan qaldırılmış hesab etmək 
mümkündür. Yəni: arasıkəsilməz, əbədi hərəkət edən bir şey mövcuddur, belə hərəkət isə dairəvidir; və bu 
yalnız mühakimələr əsasında deyil, həm də məsələnin özündən aydındır, belə ki, ilk səma (33), zənn etmək 
olar, əbədidir. Deməli, elə bir şey də mövcuddur ki, onu hərəkətə gətirir. Həm hərəkət edən həm hərəkətə 
gətirən aralıq vəziyyət tutduğundan, nə isə var ki, hərəkətə gətirilmədən, hərəkət etdirir; o əbədidir, həm 
əsldir, həm fəaliyyətdir (34). İstək predmeti və fikir predmeti beləcə hərəkətə gətirir; onlar hərəkətə 
gətirilmədən hərəkət etdirirlər. İstəyin və fikrin ali predmetləri isə bir-birinin eynidir, çünki istəyin predmeti - 
gözəl kimi görünəndir, iradənin ali predmeti  isə - həqiqətən gözəl olandır... 
 
Məqsədli  səbəbin hərəkətsiz olan arasında bulunması - bu fərqləndirmədən görünür: məqsəd kimin üçün isə 
olur və nədən isə ibarətdir, və sonuncu halda o [hərəkətsiz] olan arasında bulunur, birinci [halda] isə yox. 
Belə ki, o sevgi predmeti kimi hərəkətə gətirir, onun hərəkətə gətirdiyi isə o birilərini hərəkətə gətirir. Əgər 
bir şey hərəkətə gətirilirsə, onun xüsusunda dəyişiklik də mümkündür; buna görə də əgər bir şeyin fəaliyyəti 
ilkin fəza hərəkətidirsə (35), onda, madam ki, burada hərəkət var, demək, hər halda dəyişiklik də mümkündür 
- əsldə olmasa da fəzada dəyişiklik; gerçəklikdə özü hərəkətsiz olaraq hərəkətə gətirən nə isə bir mövcudluq 
olduğundan, onun xüsusunda dəyişiklik heç cür mümkün deyil. Çünki, dəyişmənin ilkin növü - bu 
yerdəyişmədir, yerdəyişmənin isə  ilkin növü - dairəvi hərəkətdir. Dairəvi hərəkət isə [ilkin] hərəkətə gətirən 
ilə törədilir. Deməli, [ilkin] hərəkətə gətirən zərurətən mövcudluqdur; həm də, bir halda ki, o zərurətən 
mövcudluqdur, o buna uyğun surətdə mövcuddur və bu mənada başlanğıcdır. (Zəruri olan isə bir gör neçə 
mənaya malikdir. Birincisi, bir şey öz meylinin ziddinə, məcburən zəruridir; ikincisi, zəruri odur ki, onsuz 
rifah yoxdur; üçüncüsü, odur ki, başqa cür mövcud ola bilmir, yalnız yeganə surətdə mövcuddur (harlos)). 
 
 
73

---