QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bozdağın arid ardıc meşəsi ARİD EKOSİSTEMLƏR
- ARİD ZONA
- ARKTİK SƏHRASI, SOYUQ SƏHRA
- ASFİKSİYA (yun. Asphyxia)
- ASILI MADDƏLƏR
- ASİDOFİLLƏR (lat. acidus - turş)
- ASPEKT (yun. Aspectus - görünüş)
- ASSİMİLYASİYA (yun. assimslatio)
30
Bozdağın arid ardıc meşəsi ARİD EKOSİSTEMLƏR – çöl və səhra zonalarının ekosistemləri. ARİD İQLİM – səhra və yarımsəhraların quru, isti iqlimi. A.İ.-də düşən yağıntının miqdarı buxarlanan suyun miqdarından bir neçə dəfə azdır. A.i-li sahələrdə daimi axar çay olmur. Bitki örtüyü yox dərəcəsindədir. A.İ.-əsasən tropik və subtropik enliklər üçün səciyyəvidir. (Böyük Səhra, Ərəbistan yaylası və Avstraliya səhraları). Dəniz hövzələrindən uzaqlığı ilə əlaqədar Mərkəzi və Orta Asiya səhraları da A.i.-ə malikdir.
yarımkürənin passat küləkləri əsasında xas olan səhra zonal tipi. Quru və isti kontinental iqlim ilə səciyyələnir.
rütubətdən çox olduğu rayonlarda əmələ gələn torpaqlar. Su ilə yuyulmadığı üçün torpaq profilində, yaxud torpaqaltı qatlarda karbonat, xlorid və sulfatlar toplanır. Quru çöllərdə, səhralaşmış savannalarda, yarımsəhra və səhralarda əmələ gəlir. A.t.-a şabalıdı, boz qonur yarımsəhra və müxtəlif səhra torpaqları aiddir. ARİD ZONA – arid iqlim olan ərazi; səhra və yarımsəhra zonaları. Burada əkinçilik yalnız süni suvarma aparmaqla mümkündür. ARİDLİK – orqanizmin həyatı üçün rütubətin çatışmazlığını yaradan quru (arid) iqlim. ARİDLİK İNDEKSİ – iqlimin quraqlıq göstəricisi. Martona görə 32
A.i:
R T R J , 10 + = – yağıntının illik miqdarı (sm-lə) T-ortaillik temperatur (dərəcə ilə). Çox arid iqlimdə indeks kiçik olur. Emberjeyə görə A.i: R m M m M J 100
) ( ) ( − ⋅ + =
R – yağıntının illik miqdarı (mm-lə), M-ən isti ayın orta maksimum temperaturu və m-ən soyuq ayın minimumlarının orta rəqəmi. ARKTİK SƏHRASI, SOYUQ SƏHRA – arktik və yüksək dağlıq vilayətləri – bitki örtüyünün kasıblığı (zəifliyi), havanın quraqlığı ilə deyil, aşağı temperatur ilə müəyyən edilir.
əriməmiş, hərəkətdə olan şimal qütbü ətrafı akvatoriya (83-80 ° ş.e.d.) 2) Dünya okeanının 500-1000 m dərinliyə qədər yerləşən temperatur zonası (boreal zonadan yuxarıda yerləşir). Burada bütün il boyu temperatur 0 °-yə yaxındır. Onun mövsüm ərzində tərəddüdü 2-3°-dən artıq olmur. Fotosintez edən bitkilərə rast gəlinmir, ancaq heterotrof bitkilər yaşayır.
naftalin, antrasen və b.) və onların törəmələri (anilin, benzol turşusu, fenol). Molekullarında 6 karbon atomundan (benzol nüvələr) ibarət halqalar olur. ARTEZİAN SULARI – sukeçirməyən laylar arasında kollektor süxurlarda toplanan basqılı yeraltı sular. A.s-in kimyəvi tərkibi əmələgələn şəraitdən asılı olaraq kalsium-hidrokarbonatlı şirin sulardan, natrium-xlor tipli şor sulara qədər dəyişir. A.s.-ndan su təhcizatında, suvarmada, yod, brom, bor istehsalında istifadə olunur. Azərbaycanda Gəncə-Qazax, Qarabağ- Şirvan, Quba-Xaçmaz artezian hövzələri məlumdur.
sisteminin boğulması. ASILI GƏTİRMƏLƏR – Müvəqqəti və daimi axınlar vasitəsi ilə torpağın yuyulması nəticəsində suda asılı halda olan hissəciklər. Bu hissəciklər son nəticədə çökərək allüvial çöküntülər əmələ gətirir.
və qeyri üzvi maddələr. ASILI TOZ – atmosferin çirkləndirici komponenti olan havadakı bərk hisəciklərdir. A.t.-un 90%-i xırda dispers fraksiyalardan ibarət olub toztutanlar vasitəsilə çətin tutulur. A.t. ciyərlərdə toplanaraq insanın
33
sağlamlığı üçün təhlükəli sayılır. A.t.-da təhlükəli ağır metallar və poli- siklik aromatik karbohidrogenlər (benzopiren daxil olmaqla) çökür. Sür- tülmüş avtomobil təkərlərinin və azbestin hissəcikləri təhlükəli çirklənmə törədir. Şəhərlərdə A.t.-ların mənbəyi kimya və yanacaq energetika kompleksi, həmçinin avtonəqliyyat hesab edilir. ASİDOFİLLƏR (lat. acidus - turş) – Turş reaksiyalı su və torpaq məhlulu olan biosenozlarda yaşayan heyvanlar. Sirkə turşusu bakteriyaları və süd turşusu bakteriyaları asidofil orqanizmlərdir. Bunlar anaerob şəraitdə şəkərləri sirkə və süd turşusuna çevirir. Həmin bakteriyaların bu xüsusiyyətindən sirkə turşusu istehsalında, süd sənayesində, yemin siloslaşdırılmasında və s. istifadə edilir. ASİDOFİTLƏR – turş torpaqlara üstünlük verən oksilofil bitkilər. Bura asidohiqrofitlər, asidomezohiqrofitlər və asidomezofitlər daxildir. Ali bitkilər arasında lüpin, sfaqnum və s. A.-ə aiddir.
və yalnız qələvi mühitdə inkişaf edən (bazifil) orqanizmlər. Bəzi bakte- riyalar (məs. sidik cövhərini parçalayan bakteriyalar, həmçinin çuğun- dur, yonca və lobya kimi ali bitkilər A.o.-dir). ASPEKT (yun. Aspectus - görünüş) – vegetasiya dövrü ərzində bitkinin inkişaf fazasının və bitmə şəraitinin dəyişilməsilə əlaqədar fito- senozun xarici görünüşü. Bitkilərin inkişaf fazaları fəsillərə görə dəyişildiyindən fitosenozun xarici görünüşü də dəyişir. Bu çəmənlərdə, bozqırlarda və enliyarpaqlı meşələrdə daha aydın nəzərə çarpır. A. müxtəlif illərdə iqlim şəraitinə görə də dəyişə bilir. A. adətən, bitkilərdə üstünlük təşkil edən, onun həyatında böyük rolu olan rəngin adına əlavə edilir. Məs. cilin quru yarpaqlarının qonur A-i, xoruzgülünün qızılı-sarı A-i və s.
yay, payız və qış) bitki və heyvan qruplarının xarakterinə, xarici görünüşünə (aspekt) və aktivliyinə təsir dərəcəsinin müşahidəsi və təsvir edilməsi. ASSENİZASİYA – kanalizasiya olmayan yerlərdə təmizləmə siste- mi: əsasən çalalardan müxtəlif çirkab və tullantıların daşınması üçün görülən tədbirlər. Müasir şəhərlərdə A.-ya ehtiyac aradan qalxmışdır.
proses, maddələr mübadiləsində tərəflərdən biri. A. daha bəsit maddələrdən orqanizmi təşkil edən mürəkkəb maddələrin əmələ gəlməsidir. A. prosesi enerji mənbəyi olan ehtiyatların toplanmasını, böyüməsini, inkişafını və orqanizmin təzələnməsini təmin edir. Bütün canlı təbiət üçün enerji mənbəyi günəş şüalarıdır. Yalnız avtotrof Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|