QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 
26 
Məməlilərin  xəz  örtüyü,  quşların  lələk  və  pərğu  (yumşaq  tük)  örtüyü  bədən  ətrafında  hava  qatının 
temperaturunu  heyvan  bədəninin  temperaturuna  yaxın  saxlamağa  imkan  verir,  bununla  da  xarici  mühitə 
istiliyin ayrılmasını zəiflədir.  
Soyuq  iqlim  heyvanlarda  dərialtı  piy  birləşdirici  toxuma  qatı  bütün  bədəndə  paylanır,  belə  ki,  piy-yaxşı 
istilik  izolyatoru  hesab  olunur.  İsti  iqlim  heyvanlarında  piy  ehtiyatlarının  belə  paylanması  izafi  istiliyin  xaric 
oluna bilməməsi ilə əlaqədar bədənin hədsiz qızması ölümə səbəb olardı. Odur ki, bu heyvanlarda piy ehtiyatı 
bədənin ayrı-ayrı hissəsində yerləşərək ümumi səthdən istiliyin xaric olunmasına mane olmur.  
Bitkilər aşağı temperatura morfoloji cəhətdən uyğunlaşaraq həyati formalar yaradır. Məsələn, epifitlər – 
ayrı  bitkilərin  üzərində  bitərək  torpaqda  kökləri  olmur;  fanerofitlər  (ağac,  kol,  lianlar)  tumurcuqları  qarın 
səthində qalır və pulcuqlu örtüklə mühafizə olunur; kriofitlər – çoxillik ot bitkiləri olub, bərpa tumurcuqları 
kökümsovlarda,  kök  yumrularında,  soğanaqlarda  yerləşir  və  torpağın  (geofitlər)  altında  olur;  terofitlər  – 
birillik bitkilər, əlverişsiz mövsümün başlanğıcında məhv olur, onların yalnız toxum və sporları ölmür.  
İqlim  yaşama  şəraitinə,  xüsusilə  temperatura  morfoloji  adaptasiya  heyvanlarda  da  müşahidə  olunur. 
Məsələn,  bütün  pələnglərdən  ən  irisi  olan  amur  pələngi  -20...-40
0
C  temperaturda  sərt  şimal  şəraitində 
yaşayaraq  qida  maddələri  toplama  və  bədəninin  kütləsini  artırmaq  məcburiyyətində  qalır.  Belə 
qanunauyğunluğu Berqman irəli sürmüşdür, onun fikrincə istiqanlı heyvan fərdlərinin bədəninin ölçüsü onun 
daha soyuq arealı hissəsində yaşayan populyasiyası üçün səciyyəvidir.  
Heyvanların  həyatında  fizioloji  adaptasiya  daha  böyük  əhəmiyyət  daşıyır,  onlardan  ən  sadəsi 
akklimatizasiya  (iqliməuyğunlaşma),  yəni  istiyə  və  ya  soyuğa  dözümlülüyə  fizioloji  uyğunlaşma  hesab 
olunur.  Məsələn,  buxarlanmanı  artırmaq  yolu  ilə  çox  qızmaya  qarşı  mübarizə,  poykiloterm  heyvanlarda 
bədənini  qismən  susuzlaşdırma  və  ya  donma  nöqtəsini  aşağı  salan  xüsusi  maddələrin  toplanması  yolu  ilə, 
qomoyoterm heyvanlarda – maddələr mübadiləsinin dəyişməsi hesabına gedir.  
İki  cür  iqliməuyğunlaşma  ayırd  edilir: 1) orqanizmlərin  maddələr  mübadiləsinin  dəyişməsi  ilə  gedən 
uyğunlaşma; 2) növün genetik quruluşunun dəyişilməsi ilə gedən uyğunlaşma. İqliməuyğunlaşma populyasiya 
genefondunun zənginliyi ilə müəyyən olunur.  
İqliməuyğunlaşma  mədəni  bitkilər  və  heyvanlar  arasında  aparıldıqda  süni  iqliməuyğunlaşma,  yabanı 
bitki və vəhşi heyvan növləri arasında (heyvanların miqrasiyası, bitkilərin insan, heyvan, külək və s. vasitəsilə 
təsadüfən başqa sahələrə aparılması) baş verdikdə isə təbii iqliməuyğunlaşma hesab olunur.  
İqliməuyğunlaşmanın  öyrənilməsi  və  inkişafında  Ç.Darvinin  böyük  rolu  olmuşdur.  İqliməuyğunlaşma 
təlimini İ.V.Miçurin və M.F.İvanov inkişaf etdirmişlər.  
Bitkilərdə  iqliməuyğunlaşma  həmişə  arealın  genişlənməsinə  səbəb  olur.  Azərbaycanda  Amerika 
aqavası, palmanın bir neçə növü, at şabalıdı, yapon saforası və s. bitkilər iqlimə uyğunlaşdırılmışdır. 
Azərbaycan faunası iqliməuyğunlaşma nəticəsində xeyli dəyişmişdir (bataqlıq qunduzu, yenot, xallı maral 
və s.). 
Soyuqdan  qorunmaq  üçün  daha  radikal  mühafizə  forması  mövcuddur:  isti  ölkələrə  miqrasiya  (quşların 
köçməsi,  yüksək  dağ  keçisi  qışda  aşağı  yüksəkliklərə  enir  və  s.),  qışlama  –  qış  dövründə  yuxuya  gedir 
(marmot, dələ, boz ayı, yarasa-bunlar bədənlərinin temperaturunu sıfır dərəcəyə qədər endirərək metabolizmi 
və bununla da qida maddələrindən istifadəni ləngidir). 
Heyvanların  əksəriyyəti  isə  inkişafını  dayandıraraq  hərəkətsiz  olur.  Bu  hadisə  diapauza  adlanır  və 
həşəratların müxtəlif inkişaf mərhələsində (yumurta, sürfə, barama, hətta kəpənək) baş verir, lakin mülayim 
enliyin  bir  çox  orqanizmləri  (canavar,  maral,  dovşan  və  s.)  bu  dövrdə  daha  aktiv  həyat  fəaliyyətində  olur, 
bəziləri isə hətta çoxalır (şahzadə pinqvini).  
Beləliklə,  temperatur  mühüm  limitləşdirici  faktor  olub  orqanizm  və  populyasiyalarda  adaptasiya 
proseslərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.  
 
2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu 
İşıq mühüm ekoloji faktor olub, böyük əhəmiyyət kəsb edir, o, fotosintez prosesləri üçün enerji mənbəyi 
olub  Yerin  qeyri-üzvi  bitki  örtüyündən  üzvi  birləşmələrin  yaranmasında  iştirak  edir.  İşıq  özünün  fiziki 
xassələrinə görə heyvanların müxtəlif həyat proseslərində böyük və çoxşaxəli rol oynayır.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ekologiyada  «işıq»  termini  dedikdə  günəş  şüalanmasının  bütün  diapazonu 
nəzərdə  tutulur,  bura  0,05-dən  3000  nm-ə  (1  nanometr=10
-6
mm)  qədər  və  daha  yüksək  dalğalı  uzunluqda 
enerji  axını  nəzərdə  tutulur.  Bu  radiasiya  axını  canlı  orqanizmlərin  həyatında  fiziki  xassələrinə  və  ekoloji 
əhəmiyyətinə  görə  bir  neçə  sahəyə  ayrılır.  Bu  sahələrin  sərhədləri  (hüdudları)  aydın  deyil.  Ümumi  şəkildə 
onları aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar:  

---

 
27 
<150 nm – ionlaşma radiasiyası; 
150-400 nm – ultrabənövşəyi radiasiya (UB); 
400-800 nm – görünən işıq (müxtəlif orqanizmlər üçün sərhədləri fərqlənir); 
800-1000 nm – infraqırmızı radiasiya (İQ). 
Bütün orqanizmlərin həyat fəaliyyəti proseslərini yerinə yetirmək üçün daxil olan enerjinin əsas mənbəyi 
günəş radiasiyası sayılır, bu yerin enerji balansının 29,9%-ni təşkil edir. Yer səthinə düşən günəş enerjisini 
100%  qəbul  etsək,  onun  təxminən  19%-i  atmosferdən  keçərkən  udulur, 34%-i  geriyə  kosmik  fəzaya  əks 
olunur, 47%-i isə düz və səpilən radiasiya şəklində Yer səthinə daxil olur.  
İonlaşmış  radiasiyaya  kosmik  şüalar,  həmçinin  təbii  və  süni  radioaktivlik  daxildir,  Yer  səthində  bu 
radiasiyanın orqanizmə təsiri əsasən təbii radiasiya fonu ilə bağlıdır. Bizim dövrümüzdə bu, texnogen mənşəli 
radiasiyanın kəskin artması ilə əlaqədardır.  
Radiasiyanın  bioloji  təsiri  əsasən  subhüceyrə  səviyyəsində  (nüvə.  mitoxondrin,  mikrosom)  baş  verir. 
Müəyyən edilmişdir ki,  belə təsir şüalanmanın dozasından asılıdır: kəskin  dozalarda şüalanma ilə zədələnmə 
effekti  stimul  yaratmaqla  əvəz  olunur.  İonlaşmış  radiasiyanın  genetik  aparata  təsiri  (mitogen  effekt) 
məlumdur, spektrin bu hissəsinin ekoloji aspekti praktiki olaraq öyrənilməmişdir.  
Ultrabənövşəyi  şüaların  daha  qısadalğalı  (200-280  nm)  zonası  («ultrabənövşəyi  C»)  dəri  tərəfindən  fəal 
adsorbsiya olunur; Təhlükəlik baxımından UB-C X şüalara yaxındır, lakin o, praktiki olaraq ozon ekranı (qatı) 
tərəifndən tamamilə udulur. UB şüaların sonrakı zonası dalğasının uzunluğu 280-320 nm olan UB-B spektrin 
daha təhlükəli hissəsi olub kanserogen təsir göstərir. UB-B zonasının əsas hissəsi də ozon ekranı tərəfindən 
udulur;  Yer  səthinə  UB  şüaların  yalnız  təxminən  300  nm-dən  yuxarı  uzunluqlu  dalğaları  çatır.  Spektrin  bu 
hissəsi böyük enerjiyə malik olub canlı orqanizmlərə əsasən kimyəvi təsir göstərir. UB şüalar qismən hüceyrə 
sintezi proseslərini stimullaşdırır. UB şüalanması kənd təsərrüfatı cavan (körpə) heyvanlarının məhsuldarlığını 
artırır.  Bu  şüaların  təsiri  altında  orqanizmdə  Ca  və  P-un  mübadiləsini  tənzimləyən  və  bununla  da  skeletin 
minimal böyümə və inkişafına şərait yaradan D vitamini sintez olunur. D vitamininin böyüməkdə olan cavan 
heyvanlar  üçün  əhəmiyyəti  böyükdür.  Odur  ki,  yuvalarda  doğulan  məməlilərin  çoxu  müntəzəm  olaraq  (çox 
vaxt  səhər  çağları)  yuvanın  yaxınlığında  günəşlə  işıqlanan  yerə  aparılır.  Tülkü  və  porsuqları  buna  misal 
göstərmək olar. Bir çox quşlar da bu məqsədlə «günəş vannası» qəbul edirlər.  
UB  şüaların  təsiri  onun  dozasından  asılıdır:  artıq  şüalanma  orqanizmə  mənfi  təsir  göstərir.  Qısa  dalğalı 
radiasiyaya qarşı xüsusilə bölünən hüceyrələr davamsız olur. Orqanizmlərin UB şüaların yüksək dozasına qarşı 
ekranlaşmasına  uyğunlaşması  nəticəsində  bir  çox  növlərdə  bu  şüaları  udan  tünd  piqmentlər  formalaşır. 
İnsanda günəş altında yanma da (qaralma) bu qəbildəndir.  
UB şüalar (radiasiya) hidrosferdə də müəyyən əhəmiyyət kəsb edərək 65 m dərinliyə qədər keçir (çatır). 
Məsələn,  Antarktikada  buzda  məskən  salan  yosunlara  yayda  buz  qatının  aşağı  hissəsində,  fitoplanktona  isə 
buzun  altında  kölgəli  yerdə  rast  gəlinir.  Bu  «a»  və  «c»  xlorofilinin  UB  şülarının  təsiri  ilə  parçalanması  ilə 
bağlıdır.  fotosintezin  pozulması  CO
2
-dən  istifadəni  azaldır,  bu  isə  okean  və  atmosfer  arasında  karbonun 
balansına təsir göstərir. 
Ultrabənövşəyi radiasiya yer səthinə çatan ümumi radiasiyanın təxminən 5-10%-ni təşkil edir.  
Görünən işıq – spektrin bu hissəsi Yer səthinə çatan günəş enerjisinin 40-50%-ni təşkil edir. Heyvanlar 
üçün spektrin görünən hissəsi ətraf mühitdə istiqamət götürmək (səmtləşmə) ilə bağlıdır. Görmə səmtləşməsi 
əksəriyyət gündüz heyvanları üçün xasdır. Bununla belə bir sıra gecə növləri də görmə orqanları ilə istiqamət 
götürür, çünki mütləq qaranlıq şəraitində yaşayan heyvanlara çox az rast gəlinir.  
İşığın intensivliyinin zəifləməsi görmə orqanlarının adaptasiya dəyişməsinə səbəb olur (bayquş, keçisağan, 
bəzi gecə məməliləri). Tam qaranlıq şəraitində məskunlaşma bir qayda olaraq görmə orqanlarının reduksiyası 
ilə əlaqədardır. Bu qismən mağaralarda yaşayan, həmçinin torpaq heyvanlarına xasdır. Torpaq orqanizmlərinin 
işıq  hissetmə  orqanları  əksərən  reduksiya  olunmuş  şəkildə  olsa  da,  qalır  və  işıqlı  səthə  çıxmaq  üçün 
informasiya almaq üçün istifadə olunur.  
Okeanda  işıqlanma  intensivliyi  dərinliyə  getdikcə  azalır.  Buna  paralel  olaraq  işığın  spektral  tərkibi  də 
dəyişir: dərinliyə onun qısadalğalı hissəsi-göy və mavi şüaları keçir.  
Məlum  olduğu  kimi, 800-950  m  dərinlikdə  işığın  intensivliyi  səthin  yarımgünlük  işıqlanmasının  1%-ə 
qədərini  təşkil  edir.  Bu  işığı  hiss  etmək  üçün  kifayət  edir.  Dərinliyin  sonrakı  artması  bəzi  növlərdə  görmə 
orqanlarının  reduksiyası,  digərlərində  isə  çox  zəif  işıqda  görmək  qabiliyyətinə  malik  olan  hipertrof  gözlərin 
inkişafı ilə bağlıdır. Belə gözlərin inkişafı çox dərinliklərdə işıqverən orqanizmlərin mövcudluğu ilə təyin olunur. 
Mavi işıqlanma (dalğanın uzunluğu 400-500 nm) dərinliklərdə yaşayan heyvanların görmə orqanları ilə uyğun 
gəlir.  Bioloji  işıqlanmadan  balıqlar  da  istifadə  edir.  Onlar  işıqsaçan  mikroorqanizmlərlə  simbiotik  əlaqə 

---