«Oğuznamə»də toplanmış atalar sözləri və məsəllərin bir
qismi bu gün də olduğu kimi dilimizdə işlənməkdədir. Bu cür
nümunələrdə fərq, başlıca olaraq, iki dövrə – tarixi keçmişə və
müasir dövrə aid orfoqrafik və fonetik normalarla bağlıdır;
məsələn:
El atduğı daş uzaq gedər.(54)
Bal tutan parmağın yalar.(77)
Çoq yaşayan çoq bilməz, çoq gəzən çoq bilür.
(87)
Dost başa baqar, düşmən ayağa baqar.(101)
Tonuz qurbana yaramaz.(134)
Keçi suyu bəgirə-bəgirə keçər.(157)
Könüldən könülə yol var.(160)
Gül dikənsiz olmaz.(163)
Yoqdan tanrı da bezar.(191)
Yerün də qulağı vardır.(194)
«Oğuznamə»dəki atalar sözü və məsəllərin böyük bir
qismində keçən min il ərzində bir sıra fərqlər yaranmışdır.
Həmin fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir:
1.Atalar sözünün mənası ümumiləşmiş və genişlənmişdir.
Odur ki konkret obyektlə bağlı olanlarda obyekt bildirən söz ixtisar
edilmişdir; məsələn:
Ərgənün qazancını it yer, yaqasını bit
yer
.(24)
Qonşunun eşəgin iki istə, sənin üç olsun
(144) –
məsəllərindən birincisində «ərgən» sözü atılmış, subay gəncə aid
olan hadisə ailəsiz hər cür adama aid edilmişdir:
Qazancını it
yeyir, yaqasını bit yeyir.
Eləcə də ikinci misalda dövrün
dünyagörüşü ilə bağlı «eşəg» sözü sonralar daha əhəmiyyətli
heyvan adı ilə əvəz edilmiş, məna bir qədər də ümumiləşmişdir:
Qonşunu iki inəkli istə ki, özün üç inəkli olasan
. Bu şəkildə
Eşəgin ölümi itə dügündür
(24) – məsəlində leksik əvəzetmə
ilə yanaşı (
dügün – bayram
), obyekt də dəyişmişdir:
At öləndə
itin bayramıdır
. Misallardan bunu da hiss etmək olur ki, onların
hər ikisi çox qədim tarixin yadigarıdır.
Qeyd etdiyimizə müvafiq olaraq, müqayisə obyektini bildirən
söz dəyişmiş, münasib mücərrəd isimlə əvəz edilmişdir:
Ər
ondur, toquzı tondur
(55) – məsəlində
ər
– igid, kişi, igidlik
göstərən adam mənasındadır. Geyimin dəyişkənliyi, bəlkə də, kişi
349
üçün bizim bilmədiyimiz bir dövrdə faydalı olmuşdur. Lakin sonralar
geyim məsələsi daha çox qadına, gözəlliyə aid edilmişdir:
Gözəllik ondur, doqquzu dondur
. Amma kişiyə aiddiyyəti ilə
bağlı semantikasını da tam itirməmişdir.
2.Atalar sözləri və məsəllərin böyük bir qismində leksik də-
yişmələr daha çox müşahidə olunur. Köhnəlmiş sözlər, arxaik
leksik vahidlər tarixi inkişaf prosesində yeniləri ilə əvəz
edilmişdir:
El ilə gələn qərə gün dügündür
.(25)
Eyiligi eylə,
dənizə buraq: balıq bilməzsə, xalıq bilür
.(32)
Binar
başından bulanar
.(78)
Son peşmanlıq assı qılmaz
.(122)
Saqındıq gözə çöp düşər
.(124)
Sarb sirkə kəndü qabına
ziyan edər
.(124)
Qılıc yarası önəlür, dil yarası önəlməz
.
(144)
Qonaq qonağı sevməz, ev issi ikisini də sevməz.
(148)
Kedi ətə irişməsə, «murdardır» deyər
.(166)
Bu misallarda
dügün
– toy-bayram,
eyilik
– yaxşılıq,
binar
– bulaq,
assı qılmaz
– fayda verməz,
saqındıq
– qorxaq,
sarb
– tünd,
kəndü
– öz,
önəlmək
– sağalmaq,
issi
– yiyəsi,
kedi
– pişik,
irişmək
– çatmaq sözləri ilə əvəz edilmişdir. Təbii
ki, həmin sözlərə müvafiq olaraq, bəzən başqa dəyişmələr də
olmuşdur. Son misalda dəyişmə çox olsa da, məzmun eynidir:
Pişiyin ağzı ətə çatmasa, deyər murdardır. Ər ər gərək,
övrət övrət gərək
.(38) – misalında
ər – kişi
, övrət – arvad
sözləri ilə əvəz edilmişdir.
3.Bəzi nümunələrdə arxaik elementlərin islahı ilə yanaşı,
məna da həqiqətə uyğunlaşdırılmışdır. Məsəllərdən birində deyilir:
At düşürdigi vaqt timar gərəkdir, köşək düşürdigi vaqt
timar gərəkdir, eşək düşürdigi vaqt qazma gərəkdir
.(26)
Azərbaycan dilində
düşmək
feli «yıxılmaq» mənasını tədricən
itirdiyindən bu söz
yıxılmaq
feli ilə əvəz edilmiş və misal sadələş-
dirilmiş, ölüm anlayışı ağır zədə ilə əvəz edilmişdir:
Dəvədən yıxılan
pambıq üstə, eşşəkdən yıxılan daş üstə yıxılar.
Amma bu birisi də
qalmışdır:
Atdan düşən ölməz, eşəgdən düşən ölər
.(26)
4.Bəzən həm arxaik leksik vahid, həm də obyekt dəyişdiril-
mişdir:
Eşəgi düginə oqumuşlar: «Ya su yoqdur, ya odun
yoq» demiş
. (30) Bu misalda
dügin
– toy
,
oqumaq –
çağırmaq
leksik dəyişmələri ilə yanaşı, müqayisə obyekti də
dəyişmiş, eşək dəvə ilə əvəz edilmişdir. Bu cür obyekt
350
