Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

(investisiya çekləri ilə)  işləməyə icazə verilirdi. Qanuna   müvafiq olaraq onların nizamnamə  
kapitalının minimal həddi  500,1000  rublluq  səhmin ekvivalentində 500 min rubl təyin edilmişdi. 
Bu fondlara istənilən səhmdar cəmiyyətinin 5 faizindən çox səhmlərini əldə etmək qadağan 
olunurdu. Məqsəd maliyyə fırıldaqlarının qarşısını almaq və onların fəaliyyətini tənzimlənməyə
yönləsə də, bəzi  hallarda Rusiya hökuməti bu istiqamətdəki istəklərini tam reallaşdıra bilmədi və
ölkədə məhz belə fondların   bazasında  bir neçə  maliyyə  piramidaları formalaşdı. 
Çexoslovakiyada da investisiya fondları açıq tipli olmaqla, ilkin mərhələlərdə yalnız  investisiya  
kuponları  ilə işləməyə başlamışdı. Lakin, bu  ölkənin müvafiq  qanunvericiliyinə   görə fondlar ilk 
əvvəl istənilən  səhmdar cəmiyyətin   10 faiz  səhmlərinə, sonradan isə (1994-cü ildən etibarən) 25 
faiz səhmlərinə sahib dura bilərdi.  Ölkədə özəl sahibkarların   təşəbbüsü ilə 429 investisiya  
özəlləşdirmə fondu formalaşmışdı. Hökumətin təsdiq etdiyi normalara və qaydalara görə fondlar 
inhisarçı mövqedən çıxış edə və onların nizamnamə kapitalının minimal həddi 100.000 çex 
kronundan (o dövrdəki kursla təxminən 3500 ABŞ dolları) az  ola bilməzdi. Polşada MİF-lər ilk 
başlanğıcdan özəlləşdirmə  prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmiş və onların fəaliyyəti 
klassik invetisiya  fondlarının  funksiyalarına deyil, vençur kapitalınıın formalaşmasına 
yönəldilmişdir. Belə fondları özəlləşdirmə nazirliyi təşkil  edirdi. Nazirlik belə fondların  peşəkar 
menecerlər   tərəfindən  idarə olunmasını və onların da hər birinin  təxminən  30 şirkəti idarəetmə
məsuliyyətini  öz üzərinə götürməsini nəzərdə tuturdu. MİF-də Qərb maliyyə institutlarına   xas  
olan üç funksiya cəmləşmişdi.  (a) vençur kapital agenti, (b) holdinq  kompaniyalar,  (v)  qapalı 
tipli fond. Müxtəlif mərhələlərdə fondun inkişafı ilə əlaqədar  olaraq ayrı-ayrı funksiyalar  ilk  
planda fəaliyyət göstərirdilər.
Polşada  səhmlərin fondlar vasitəsilə bölüşdürülməsindən  bəhs edərkən qeyd etməliyik ki, birinci 
mərhələdə kütləvi özəlləşdirmə üçün seçilmiş 512 şirkətin  27 faiz səhm paketi bərabər şəkildə
bütün MİF-lər arasında bölüşdürülmüşdü. İkinci  mərhələdə fondlar hər 30 şirkətin 33 faizlik səhm 
paketini almaq məqsədilə hərraclarda iştirak  edir və şirkətlərin  nəzarət səhm paketlərinə sahib 
olmağa səy göstərirdilər. Çexo-Slovakiyada və Rusiyada  fondlar  özəlləşdirmə prosesinin 
sürətləndirilməsində, kapital  bazarının formalaşdırılmasında,  bir sözlə, iqtisadiyyatda  bazar  
prinsiplərinin tətbiqində əhəmiyyətli  rol oynamışdılar.  Polşada isə başlıca  diqqət müəssisələrin  
özəlləşdirməyədək sağlamlaşdırılması məsələlərinə və xarici   investisiyaların  cəlb edilməsinə
verildiyinə görə, fondların sürətli  özəlləşdirməyə impuls verməsi  arxa plana keçmişdi. 
Özəlləşdirmənin Çexiya, Slovakiya, Rusiya  Federasiyasında  gedişinin  nəticələrini şərh edərkən, 
Polşanın keçmiş özəlləşdirmə naziri Eci Tem yazırdı: "Polşa proqramının reallaşdırılması Qərb 
standrtlarına   cavab verən  maliyyə alətləri üçün geniş və likvid ikinci qiymətli kağızlar bazarı 
formalaşdırdı. Çexiya və Slovakiya proqramı səhmlərin dəyişdirilməsi üçün infrastruktura 
formalaşdırsa da, bəzi şirkətlər istisna olmaqla, likvidliyi kifayət qədər təmin edə bilmədi. Rusiya 
proqramında nə infrastruktura, nə də ki, likvidlik məsələlərinə ümumiyyətlə baxılmamışdır".*
Şübhəsiz ki, bu ölkələrdə, xüsusilə də Azərbaycanda çoxlu sayda müəssisələrin sağlamlaşdırılmağa 
ehtiyacı vardır. Polşada olduğu kimi, müəssisələrin restrukturizasiyasını aparmaq qabiliyyətində
olan  aktiv fondların  fəallaşdırılması müəssisələrin effektli fəaliyyətinin təmin  edilməsində xüsusi 
rol oynayır. Fikrimizcə, özəlləşdirmənin  müvəffəqiyyətinin  təmin edilməsində peşəkar menecerlər  
ordusunun   üzərinə böyük məsuliyyət  düşür. Rusiya özəlləşdirmə modelində bu məsələlər  
diqqətdən xeyli kənarda qalmışdır. Azərbaycanın  özəlləşdirmə praktikasında isə fondların və
menecerlərin  rolu tamamilə dondurulmuşdur. Özəlləşdirmə proqramlarında mübadilə   
mexanizmlərini yekunlaşdırarkən aşağıdakı sxemə müraciət etməklə, özəlləşdirmə sənədlərinin və
səhmlərinin bölüşdürülməsini alıcıların   və satıcıların nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmək 
mümkündür.

---

Özündə birbaşa satışı və azad seçimi birləşdirən birinci kombinasiyadan Rusiya Federasiyası, 
Çexiya və Slovakiya Respublikalarında, Qırğızıstanda və Azərbaycanda istifadə olunmuşdur. 
Rusiyada vauçerlərin səhmlərə dəyişdirilməsi xüsusi təşkil olunmuş birjalar  vasitəsilə həyata 
keçirilmiş, vauçerlərdən yalnız ixtisaslaşdırılmış  çek hərracları və fond birjalarında deyil, eləcə də
özəlləşdirilən əmlakın  müxtəlif satış formalarında da istifadə olunmuşdur. Xüsusilə də, 
müəssisənin işçiləri və rəhbər kadrları dövlət əmlakının vauçerlər vasitəsilə satışında bəzi güşətlər 
əldə etmişdilər. Bu variantın  reallaşdırılmasında ortaya çıxan ən ciddi problemlərdən  biri səhmlərə
tələblə, onun təklifi arasında tarazlığın düzgün yaradılmaması səbəbindən bir çox müəssisələrin 
səhmlərinin  satışı bir  neçə günə, bəzən  isə həftəyə  çəkirdi.
Çexiya və Slovakiyada  nisbətən uğurla tətbiq olunmuş  səhmlərin  əldə olunması mexanizminin 
təhlili də böyük maraq  doğurur. Bu mexanizm   hər biri 5 mərhələdən  ibarət olan 5 raunddan təşkil 
edilmişdi.  Hər bir raundun birinci mərhələsində kupon sahibləri müxtəlif   səhmlərin qiymətini 
öyrənir və müqayisə edir. İkinci mərhələdə onlar malik  olmaq istədikləri səhmlərə sifariş verir. 
Üçüncü  mərhələdə həmin sifarişlər  mərkəzləşdirilmiş qaydada yenidən işlənir. Nəhayət, sonuncu   
mərhələdə həmin özəlləşdirmə raundunun nəticələri  elan edilirdi.  Qanunvericiliyə görə,  hər bir 
raundun  müddəti 1 aydan çox ola bilməzdi. Səhmlərə sifarişlər  heç də həmişə yerinə yetirilmir.  
Bu sifarişlər yalnız  səhmələrə ümumi tələb təklifdən aşağı olanda reallaşırdı. Əgər tələb təklifi  25  
faizdən az olaraq üstələyirsə, bu halda federal maliyyə nazirliyi  balans  yaratmaq məqsədilə
investisiya özəlləşdirmə fondları vasitəsilə tələbi 20 faizədək aşağı salırdı. Tələb təklifdən 25 
faizdən çox olduqda  isə sifariş yerinə yetirilmir, investisiya xalları onun sahibinə qaytarılırdı ki, o 
növbəti raundlarda istənilən  şirkətin səhmlərinə sifariş verə bilsin. Sxem üzrə ikinci variantda 
özəlləşdirmə modelində iki kombinasiya  nəzərdə tutulurdu ki, onun sonuncusu praktikada 
ümumiyyətlə tətbiq edilməmişdir. Birinci isə Bolqarstanda tətbiq imkanları qazanmışdır.
Üçüncü variantın birinci kombinasiyasından  Qazaxıstanda, ikinci kombinasiyadan isə Polşa və
Rumıniyada geniş istifadə olunmuşdur.
Bu mövzuda fikir və mülahizələrimizi yekunlaşdırarkən  Çexiya, Polşa və Rusiyanın kütləvi 
özəlləşdirmə proqramlarının mübadilə mexanizmi üzrə parametrlərinin müqayisəli cədvəlini  
təqdim edirik. Azərbaycanın müqayisə obyektinə cəlb edilməməsinə gəlincə, bu, ölkəmizin  
özəlləşdirmə təcrübəsində  investisiya fondlarının fəaliyyətinin müqayisəyə gəlməyən  səviyyədə
olması ilə bağlıdır ki, bunun səbəblərini  növbəti fəsillərdə daha ətraflı bəhs edəcəyik.
* * *
Ермакович  В.Модели  массовой  приватизации,  «Исследование  и  анализ»,  №102,    Варшава, 
CASE, 1997
Roman Frydman, Andlrey  Rapaczynski, Johns Earle and et al The privatisation prosses in Russia, 
Ukraine and the Baltic States Central Evropean University press Budapest London. New York 1996
В.Ермакович., Ю.Панкув. Приватизация в Кыргызстане в 1992-1996г.г. Варшава, САSE 
№102
Приватизация  за любую  цену.Анализ опыта  Республики Грузия в 1997-1998 годах, Под 
редакцией Влодзимежа Панькува и Барбары Гончаж, Варшава CASE, 1998, №141

---