RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 genişlənmə xassəsinə malik olmasıdır. Bu xüsusiyyət mərasimin bayrama çevrilməsində əsas rol oynayır. Lakin bu xüsusiyyət heç də bütün mərasimlərə aid deyil. Məsələn, bu genişlənmə xüsusiyyəti toy mərasiminə aid olsa da, onu bayrama çevirə bilmir, eləcə də yas mərasimi də genişlənmək xüsusiyyətinə malik deyil. O, ailənin, nəsilin ümumi kədəri kimi qalır. Azərbaycanda mərasimlərin sayı lap çoxdur. Onların bəziləri xüsusiləşir, bəziləri kütləviləşir, bəziləri isə unudulmaqdadır. Mərasimlər müxtəlif inanclara söykənən ibtidai insanların dünyagörüşündən asılı olaraq, zaman keçdikcə yaddaşlardan silinir. Lakin mərasimlər unudulsa da, bu mərasimlərdə oxunan lirik nəğmələr hələ yaddaşlardan silinməmişdir. Bu sahədə Azərbaycan folklorşünaslığında böyük işlər görülmüş, ən qədim nəğmələrdən tutmuş mərasim nəğmələrinə qədər bütün mətnlər toplanılmışdır. Həmin nəğmə mətnlərindən tədqiqatımızda yeri gəldikcə istifadə edəcəyik. * * * Mərasim (ritual) şifahi xalq yaradıcılığının ən qədim formalarından biridir. Mərasim folkloru Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığının ən zəngin qollarından birini təşkil edir. Mərasim folkloru şifahi yaradıcılığın daim maraq doğuran sahələrindən biri olmuşdur. İbtidai insanlar təbiətlə üz-üzə qaldıqları dövrlərdə təbiət hadisələrini mifoloji tərzdə başa düşürdülər. Buna səbəb onların şüurunun təbiəti instinktiv şəkildə qavraması idi. İlk dəfə olaraq ibtidai insanlar təbiət hadisələrini emosional-hissi qavrayış yolu ilə dərk edib onlara münasibətlərini göstərirdilər. Təbiət qüvvələri qarşısında olan qorxu təbiətlə insan arasındakı əlaqələrin pozitiv şəkildə həllinə səbəb olurdu. İbtidai insanların şüurunda həmin təbiət qüvvələrinin qeyri- 40 adiliyi də bu işdə həlledici rol oynayırdı. Onların şüurunda əks olunan təbiətin “qeyri-adi obrazları” müxtəlif inam və inancların yaranmasına gətirib çıxarırdı. Beləliklə, ibtidai insanların təfəkküründə obrazlaşdırılmış tanrılar silsiləsi yaranırdı. Ritual nəğmələr, eləcə də mərasim nəğmələri lirik üslubun yaratdığı ən qədim şeir növlərindən biridir. Ritual nəğməsi ilə mərasim nəğməsi arasında köklü fərqlər vardır. Ritual nəğməsi qəbilə üzvləri tərəfindən hər hansı bir prosesin icra olunması zamanı ifa olunur və sırf qəbilə həyatını əks etdirir. Ritual nəğmələrin qədim mətnləri bugünkü mərasim nəğmələrinin içində özünü qismən qoruyur. Azərbaycan mifologiyasında da mifoloji tanrılara həsr olunan çoxlu ritual nəğmə vardır. Məsələn, bugünkü Yel baba haqqında oxunan mərasim nəğmələrini həmin mifoloji tanrının şərəfinə oxunan nəğmə tipi hesab etmək olar. Mərasim folklorunun, xüsusən, nəğmələrin öyrədilməsində aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır. 1. Mərasim nəğməsinin ümumi nəğmə içində yerinin müəyyənləşdirilməsi; 2. Mərasim nəğmələrinin mövzu, süjet, motiv və s. ilə bağlı sisteminin açılması; 3. Nəğmə janrının şəkil xüsusiyyətlərinin araşdırılması; 4. Ritual nəğmədən mərasim nəğməsinə keçidin yollarının izah olunması; 5. Ritual və mərasim nəğmələrinin semantik quruluşunun izah olunması; 6. Ritual və mərasim nəğmələrindən yaranan bədii nümunələrin izah olunması (məsələn, tapmaca); 7. Ritual və mərasim nəğmələrinin dil quruluşunun öyrənilməsi; 8. Köhnə nəğmə əsasında nəğmənin yeni tipinin 41 yaranma səbəblərinin öyrənilməsi; 9. Başqa epik mətnlərdə nəğmə janrından istifadə olunma imkanlarının araşdırılması və s. Mərasim folkloru, ümumiyyətlə, mövsüm-mərasim nəğmələri ilə şifahi xalq yaradıcılığının lirik, epik və dramatik üslublarının janrları arasında yaxın bağlılıq vardır. Mövsüm-mərasim nəğmələri folklorun lirik üslubunun tərkibində olduğundan bu nəğmələrlə lirik üslub arasında birbaşa əlaqə vardır. Belə nəğmələri izah edərkən onların şəkli xüsusiyyətlərini lirik üslubun xüsusiyyətləri əsasında izah etməyə üstünlük verilməlidir. Eyni zamanda həmin nəğmələrin epik və dramatik üslubda işlənə bilmə xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Aydındır ki, epik mətnlərdə lirik nəğmələr strukturun tələbinə görə işlənə bilir. Mövsüm və mərasim nəğmələrinin tam və ya hissə şəklində mətnə düşməsini izah edərkən əfsanə, rəvayət, nağıl və dastan mətnlərinin nəğmə ilə bağlılığı əsas götürülür. Eləcə də xalq oyunlarında və dramlarında əsas vasitə kimi nəğmələrdən istifadə oluna bilir. Ritual nəğmələr strukturca mürəkkəb olsa da, nəğmələrin daşıdığı funksiya sadədir. Ona görə də hər mürəkkəb ritual nəğmədə dünyagörüşdən asılı olaraq, bir neçə süjet xətti izlənə bilir. Belə nəğmələr sadə görünsə də, süjet xətti mürəkkəblik təşkil edir. Nəğmənin müasir oxunuşunda belə mürəkkəblik nəzəri o qədər də cəlb etmir. Deməli, nəğmənin tarixi təkamül prosesindən keçərək müasir formaya düşməsi uzun bir dövr ərzində mümkün olmuşdur. Biz yuxarıda ritual nəğmələrin ünvanlarından danışdıq. Azərbaycan mifologiyasında sitayiş edilən çoxlu tanrılar olmuşdur. Belə düşünmək olar ki, mifoloji tanrıların sayına uyğun olaraq çoxlu ritual nəğmələr olmuşdur. Belə bir sual tədqiqatçını düşündürə bilər: 42 mərasimlər tanrıları formalaşdırmış (birbaşa konkret obyektə bağlı olmayan ən qədim ritual dünyagörüşünün ilkin hissi qavrayışla əlaqəli olduğunu, sonradan tanrı haqqında düşüncəni yaratdığını düşünmək olar), yoxsa tanrılara olan sitayiş onların şərəfinə keçirilən mərasimləri yaratmışdır? Bu suala cavab tapa bilsək, ritual nəğmələrinin yaranma səbəbini aydınlaşdıra bilərik. Bu sualın cavabı mərasim və ritualın hansı hansını doğurmasından asılıdır. Konkret olaraq ritual dünyagörüşünün, yoxsa mərasim anlayışının ilkin olması düşündürücüdür. Ritual düşüncə mifoloji tanrı düşüncəsi ilə bağlıdır. Düşüncədə ritualın və tanrı obrazının yaranmasının eyni vaxtda olması bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, ritual nəğmə məhz onlardan sonra yaranmışdır. Yəni düşüncədə əvvəl ideya formalaşmış, sonra ideyanın təsiri ilə nəğmə tipi yaranmışdır. Bu dediklərimizi Yel babaya həsr olunan nəğməyə əsasən şərh edək. A Yel baba, Yel baba, Tez gəl baba, gəl baba. Sovur bizim xırmanı Dən yığılıb dağ olsun Yel babamız sağ olsun. Taxılımız yerdə qaldı, Yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Tez gəl baba, gəl baba. Sovur bizim xırmanı, Atına ver samanı. Dən yığılıb dağ olsun Yel babamız sağ olsun. Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|