Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 262 şafı Riçard Roberts, Ceyms Nasmif və Yozef Vitvozun (ingl. Jozeph Witworth) adı ilə bağlanır. Roberts 1789-cu ildə Uelsdə anadan olmuşdur. O uzun müddət Vilkinsonun yanında cizgiçəkən ixtisasına yiyələnəndən sonra alət və model hazırlayan firma yaradır. 1828-ci ildə o, Tomas Şarp ilə birlikdə alət və lokomotiv istehsal edən Roberts&Cie. fabrikini yaradır [2.5]. Roberts tekstil maşınlarında bir çox təkmilləşdirmələr aparmış, tam metaldan hazırlanmış toxucu maşınını düzəltmişdir. Onun işləri ipəyirən maşınlardan tutmuş, buxar maşınları, lokomotivlər, metal lövhələrin deşilməsi və döyüş gəmilərinin işlənməsi kimi sahələri əhatə etmişdir. Robertsin əsas işlərindən biri deşmə dəzgahlarının təkmilləşdirilməsi idi. 1817-ci ildə o zəncirlə işləyən yonma dəzgahını düzəldir (şəkil 2.23). Bu dəzgah XIX əsrin sonuna kimi istehsalatda tətbiq olunur. Dəzgahın şpindeli silindrik olub, yastıqlarda yerləşdirilmiş və üfüqi istiqamətdə hərəkət etdirilə bilirdi. Şəkil 2.23. Üstyonuş dəzgahı, 1817-ci il. Sənaye inqilabı 263 Roberts məşhur mühəndis olmasına baxmayaraq, bir sahibkar kimi uğur qazana bilməmişdir. O, 1852-ci ildə maşınqayırma sahəsindən geri çəkilərək, sonralar məsləhətçi kimi işləmişdir. Başqa ingilis mühəndislərindən fərqli olaraq Nasmif gördüyü işlərlə bərabər, öz tərcümeyi halı haqqında da bir kitab yazmışdır. Bu kitab həm də, o dövrdə fəaliyyət göstərmiş həmkarları haqqında məlumat verir. Nasmif 1808-ci ildə Edinburq şəhərində Şotlandiyanın zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Gənc vaxtlarında texniki cizgilərlə maraqlanan Nasmif sonralar etdiyi səyahət zamanı iqtisadi inqilabın yaratdıqlarını görmüş və bir çox məşhur mühən- dislərlə tanış olmuşdur. 1828-cu ildə o, Modslinin yanında kö- məkçi kimi işə başlayır. 1829-ci ildə qaykaların hazırlanması üçün dəzgah ixtira edir (şəkil 2.24). Bu dəzgah bizə məlum olan frezləmə əməliyyatının xüsusi tətbiqi idi. Buna baxmayaraq o, frezləmə dəz- gahının ixtiraçısı hesab olun- mur, çünki onun dəzgahında frezləmənin ümumi texnoloji xüsusiyyətləri öz əksini tapmamışdır. Modslinin vəfatından sonra Nasmif Mançesterdə yeni dəzgahlar, buxar maşınları və dəmir emalı üçün alətlərin istehsalı ilə məşğul olan fabrikini açır. Onun düzəltdiyi ilk dəzgah 1836-cı ildə hazırlanmış üfüqi yonma dəzgahıdır. Nasmifi məşhur edən onun 1842-ci ildə ixtira etdiyi buxar çəkicidir (şəkil 2.25). Buxar çəkicinin gücü o dərəcədə böyük idi ki, o düşən çəkicin 12 saata gördüyü işi cəmi 4,5 dəqiqəyə yerinə yeti- Şəkil 2.24. Nasmifin düzəltdiyi qayka frezləyən dəzgah, 1883. Sənaye inqilabı 264 rirdi. Bu maşının düzəldilməsi tələbi Brunelin “Böyük Britaniya” gəmisini düzəltmək üçün tətbiq olunan böyük döymə hissələrinin (vallar, vintlər, kolba) hazırlanması zamani yaranmışdır [2.4, 2.8, 2.9]. Buxar maşını üstün göstəriciləri nəticəsində, tezliklə istehsalatda öz geniş tətbiqini tapır. Şəkil 2.25. Buxar çəkici, 1838-ci il. Ceyms Foks da ingilis maşınqayırmasına öz töhfəsini vermişdir. O metalyonan dəzgah düzəltmiş (şəkil 2.26), alətin hər gedişdən sonra et- Sənaye inqilabı 265 diyi boş gedişi işçi gedişlə əvəz etməyə çalışmışdır. Ancaq bu cəhdi Foks praktikada həyata keçirə bilmir. Bunun əvəzinə yonma dəzgahlarında Nasmifin təklif etdiyi yırğalanan mexanizmin köməyi ilə sürətli geriyə hərəkət öz tətbiqini tapmışdır [2.5]. Bundan əlavə, Foks torna dəzgahında təkmilləşdirmə aparır. Onun dəzgahında yenilik ondan ibarət idi ki, supportun hərəkəti zəncir ötürməsi ilə yerinə yetirilirdi. Eninə və uzununa supportlar ayrı- ayrılıqda yönəldicilərə malik idilər. Şəkil 2.26. Ceyms Foksun torna dəzgahı, 1830-cu il. Dəzgahqayırmanın inkişafına baxmayaraq şpindelin hərəkətli yerləşdirilməsi problem olaraq qalırdı. Silindrik yastıqlar konik yastıqlara nisbətən o qədər də, geniş yayılmamışdır. Bəzi dəzgahlarda pinol mexaniki hərəkət etdirilə bilirdi. Dəzgahların sinifləşməsi əsasən ingilis dəzgahları əsasında aparılırdı. XIX əsrin ortalarında yeni dəzgahlar yaratmaq əvəzinə, mövcud dəzgahların dəqiqliyi və məhsuldarlığının artırılması kimi meyyarlar ön plana çəkilirdi. Sənaye inqilabı 266 2.3. Sənayeləşmənin başqa ölkələrə yayılması 2.3.1. Fransada sənaye inqilab ı F ransa XV ΙΙΙ əsrdə Avropada ən güclü iqtisadiyyata malIk idi. Buna baxmayaraq XIX əsrdə Fransada sənayeləşmə prosesi İngiltərədən fərqli olaraq ləng gedirdi. 1780-ci ilə qədər Fransa və İngiltərə eyni iqtisadi inkişaf tempinə malik idilər. Ancaq bu nisbət ölkədə baş verən inqilabdan sonrakı böhran nəticəsində dəyişir və 1789-cu ildən sonra daha aydın nəzərə çarpmağa başlayır [2.14]. Buxar maşınının ixtirası və onun dağ-mədən, tekstil sənayesində, dəmir yolu və gəmiçilikdə geniş tətbiqi, XVIII əsrin ortasında dünyanın başqa ölkələri ilə müqayisədə İngiltərəyə iqtisadiyyatın sıçrayışla inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bundan əlavə, koloniyalardan gətirilən xammal bu inkişafa müsbət təsir göstərirdi. Fransada isə baş vermiş inqilablardan və Napaleonun apardığı müharibələrdən sonra ölkədə yeni müəssisə, yeni texnologiya yaratmaq və tətbiq etmək üçün investisiya qoymaq hazırlığı çox aşağı idi [2.15]. Napoleonun sərt kömrük və tarif siyasəti ilə Böyük Britaniyaya qarşı apardığı daxili bazar blokadası mövcud idi. Bu siyasət ölkə daxilində ingilis rəqabətinin olmamasından, iqtisadiyyatın inkişafına gözlənilən təkanı verməmişdir. Ölkədə istehsal sənayesinin və qurğuların modernləşdirilməsi üçün stimul yox idi. Mövcud olan merkantilistik siyasəti ağır sənayenin inkişaf etməsinə imkan yaratmışdır. Digər tərəfdən yüksək kömrük haqqı yüngül sənayenin inkişafına mane olurdu. Buxar maşınları Vatt tərəfindən ixtira edildikdən dərhal sonra Perier qardaşları tərəfindən Fransaya gətirilir və 1781-ci ildə Şilo (fran. Chailot) metalurgiya zavodunda tətbiq edilir. Onlar Vattdan buxar maşınlarının Fransada 15 il istehsalına lisenziya alırlar. Ancaq onların texnologiyası bir başa İngiltərədən asılı olduğundan uğur qazana bilmir. Ümumiyyətlə, buxar maşınları fransız inqilabından əvvəl çox az tətbiq Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|