Rəy verənlər: f e. d prof. Ş. M. Məmmədov
Yüklə 3,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
filosofların artıq güman etdikləri şüur vəziyyətidir. Mütəxəssislər belə bir fakta diqqət yetirmişlər ki,uşaqlar (5 yaşa qədər) ölümə təbii yanaşırlar,yəni sadəcə olaraq onu qəbul etmirlər. Bu bir növ anadangəlmə müdriklikdir,bizi əhatə edən dünyaya tam müvafiq olan bir müdriklikdir. Yalnız sonradan bizim tərbiyənin təsiri altında uşaqlar bu müdriklikdən uzaqlaşırlar,ölüm haqqında qorxu ilə müşaiyət olunan səhv baxışlar əldə edirlər. Görünür bu təbiət müdrikliyinə təkcə uşaqlar yox,həm də heyvanlar malikdirlər. Onlar özləri üçün dəqiq bilirlər ki,ölüm-Yerdə həyat prosesinin,həyatm dəyişməsinin təbii və labüd həlqəsidir. Naturalist Ejen Marenin müşahidəsi buna əyani sübutdur: Cənubi Afrika babuinin balasını müalicə etmək üçün ondan ayırırlar-naturalistlər onu xilas etməyə cəhd edənə qədər ana fasiləsiz bağırmışdır-bu üç gün davam etmişdir. Bala meymunu xilas etmək mümkün olmur. Meyidi anaya qaytarandan sonra “o cəsədə yaxmlaşır,o meymunların dilində əzizləmə kimi səslənən səslər çıxarır və ona iki dəfə əli ilə toxunur. Sonra o sifətini balanın belinə yaxınlaşdırır,dodaqları ilə onun dərisinə toxunur. Birdən o qalxıb bir neçə dəfə qışqırır və sonra küncə çəkilir,sakitcə Günəşin altında oturur və balanın cəsədinə heç bir maraq göstərmir.” Bir məsələni qeyd edək ki,hal-hazırki vəziyyətdə ölümü müəyyən etmək mümkün deyildir. Heç bir ənənəvi əlamətlər mütləq şəkildə etibarlı sayıla bilməz-tarixdə bizi, hətta bir neçə əlamətə etibar etmək labüd olaraq səhvə gətirib çıxarmışdır: bu da sağların həyatında ölümdən də qorxulu hadisəyə səbəb olmuşdur. Həyatdan ölümə keçid demək olar ki,sezilməzdir və həyat hər dəfə öz sərhədlərinin yerini dəyişdiyindən aydın olur ki,ölümün müxtəlif mərhələləri var və onların əksəriyyəti (bəlkə də hamısı) geriyə dönəndir. Ölüm nə isə tamamlanmayan bir şeydir,daha çox müvəqqəti nasazlığı xatırladır. Uşaqlarda ölüm vəziyyətinə anadangəlmə reaksiya qeydə alınmamışdır,əksinə onlar özlərini elə aparırlar ki,sanki ümumiyyətlə ölüm yoxdur. Harada yaşamaqlarından asılı olmayaraq onlar
həyat predmetinə, qarşılıqlı fəaliyyət bacarığına,daha çox diqqət yetirirlər-son tədqiqatlar göstərir ki,onlar düz edirlər. Mən daha çox əmin oluram ki,biologiya nöqteyi-nəzərindən istənilən səviyyədə həyat və ölüm arasında fərq qoymaq mənasızdır. Ölümə olan münasibəti keçirilən dəfn mərasimləri açıq göstərir-burada həyat və ölümün bütün fəlsəfəsi əks olunur. Xabenşteyn yazır ki,”heç bir insan qrupu yoxdur ki,-nə qədər primitiv və sivil vəziyyətdə olmasından asılı olmayaraq -ölənin cəsədinə qarşı biganə olsun,onun üzərində hər hansı mərasim keçirməsin”. Qərbi Afrikada aşantlar torpağı qazıb meyidi orada dəfn edirlənonu sol böyrü üstə,əllərini başının altına qoyurlar.Şimali Avstraliyadakı tivi tayfası meyidi torpağa basdırır,üstünə çoxlu torpaq yığırlar və torpağı dəfn rəqsləri ilə bərkidirlər. Cənubi Afrikadakı bavendalar meyidi öz evində qoyub qapını bağlayırlar,başqa yerlərdə isə ölü üçün xüsusi evlər tikirlər. Filippində onu xüsusi kərpiclərdən tikirlər. Livan maronitləri bu evi daşdan tikirlər, Madaqaskarda parça və sümikdən istifadə olunur. Anqolalı ovimbundlar meyidi mağaraya aparırlar. Hindistandakı dağ tayfaları meyidi sıldırımlı qayanın başına qoyurlar. Santa-sinlər meyidi maralın dərisinin içinə tikib ağacdan asırlar. Ağac az olan Assamada xüsusi taxta meydança tikirlər. Ümumiyyətlə ağac olmayan Tibetdə “hava dəfni” həyata keçirirlər. Bədəni hissələrə parçalayırlar,əti sümükdən ayırırlar,sümüyü balaca doğrayırlar, onları qarışdırır,ora arpa da əlavə edib şeypur səsinə uçub gələn quşları yedizdirirlər. Monqolustanda qartal yuvası köçəri monqolun qəbri olur,əgər “tək və təmiz yerdə qoyulan cəsədi”yırtıcılar dağıdırsa bu yaxşı əlamət hesab olunur. Bəzi yerlərdə öz ölülərini yeyirlər və belə hesab edirlər ki,meyid soyuq torpaqdansa dostunun mədəsində daha yaxşı uyuyar. Yeni Uelsdə aborigenlər öləni asta odda qızardırlar-onu xüsusi qalalarda yandırır,bu vaxt hay-küylə mərasim keçirirlər. Başqa yerlərdə öz evində və ya krematoriyalarda böyük qablarda 12
yandırırlar. Qanqa sahilində xüsusi daş platformalar qururlar,burada hindlilər meyidi yuyur,ona yağ sürtür,dəfn ocağı yandırırlar. Elə də olur ki,odun əvəzinə sudan istifadə edirlər. Şərqi Tibetdə meyidə ağır yük bağlayıb suya atırlar,qədim Skandinaviyada varlı ölüləri çayın axarına atırdılar. Bəzən qalığı hissələrə parçalayırlar. Sakit okeandakı Samosiredə bədəni yerin altındakı sərdabəyə qoyur,kəlləni,qafa tasını umada (vaza şəkilli qabda) toıpağın üstünə qoyurlar. Asmatlar öz evlərində həm dostlarının,həm də düşmənlərinin kəlləsini bəzək kimi saxlayırlar. Cənubi Uelsdə aborigenlər öləni ya düz sol böyrü üstə uzatmaqla,ya bükülü vəziyyətdə,ya şaquli vəziyyətdə qoyaraq dəfn edirlər,üstünə çör-çöp yığırlar. Malayalılar müvəqqəti dəfn mərasimi keçirirlər. Cənubi Hindistanda kotalar bütün bədəni kremləyir,yalnız beyinə toxunmurlar.Dəfn mərasimi bir az keçəndən sonra həyata keçirilir.Onlar əmin olurlar ki,ruh başqa bədənə keçməyə qərar verib.Bu mərasimlər arasindakı vaxtda ölənləri öz aralarında hiss edirlər.Kota icmalarında dəfnə qədər o öz ictimai ruhunu saxlayır.Əgər onun arvadı onun klinik ölümündən sonra dəfnə qədər hamilə olardısa onda ölən uşağın atası hesab olunur,onun adını daşıyır,var-dövlətinə sahib olurdu.Onların cəmiyyəti bizdən fərqli olaraq ölüm və qota arasındakı fərqi nəzərə alırdı.Bu sadalanan dəfn mərasimlərini əks etdirən həyat və ölüm fəlsəfəsinə gəldikdə isə o hər yerdə və həmişə belə bir labüd faktdan, belə bir inamdan çıxış edir ki,ölüm özlüyündə son deyi İdir,yalnız yeni vəziyyətə keçid,tədrici inkişafın növbəti mərhələsidir.Ölüm təhlükəsi ilə üzləşən adamların ən bariz ölümqabağı vəziyyətləri gözlənilmədən yaranır.Bu cür hadisələrin təhlili aparalmışdır. İsveç geoloqu Albert Heym belə bir addım atmışdır - bu təcrübəni aparmağa tale onu məcbur etmişdir: 1962-ci ildə o Alp qayalarından yıxılmış və bütün bunları özündən keçirmişdir.Bu ona xilas olan xoşbəxtləri axtarıb tapmağa və onlarla təcrübə mübadiləsi aparmağa məcbur etmişdir.Onlar 30 13
Yüklə 3,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|