Rəyçilər: Qasımov Alış Məmiş oğlu hüquq elmləri doktoru, professor Əliyev Mayis Nəbi oğlu

ƏSMƏR
 ƏLIYEVA
 
tımımn qarşısının alınmasına xidmot cdır. Artıq proteksionizm malın mənşə 
ölkəsindən və növündən asılı olaraq özünü forqli formalarda göstərir. Belə 
ki, idxal rüsumları yalnız o mallara və o dövlətdən gələn mallara qoyulur ki, 
onların  ölkəyə  gətirilməsi  milli  iqtisadiyyatın  inkişafına  mənfi  təsir 
göstərsin.  İqtisadi  cəhətdən  inkişaf  etmiş  dövlətlərin  öz  aralarında  bu 
mallara  kənd  təsərrüfatı  malları,  geyim  və  tekstil  malları  aiddir.  İnkişaf 
etmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlər  arasında  sənaye  malları,  inkişaf 
etməkdə  olan  dövlətlərin  öz  aralarında  isə  ənənəvi  istehsal  sahələri 
mallarının üzərinə əlavə gömrük ılisumları qoyulur. 
Ədəbiyyatlarda  gömrük  proteksionizminin  aşağıdakı  formaları 
fərqləndirilir: 
-
 
seçmə  proteksionizm-ayrı-ayrı  dövlətlərə  və  mallara  münasibətdə 
tətbiq edilir; 
-
 
sahəvi  proteksionizm-iqtisadiyyatın  müəyyən  sahəsini  (kənd 
təsərrüfatı və s.) qommağa xidmot edir; 
-
 
kollektiv  proteksionizm-müəyyən  qrup  dövlətlərin  öz  qruplaşmasına 
daxil  olmayan  dövlətlərdən  gəlmə  mallara  münasibətdə  tətbiq  edilir 
(məsələn, Avropa Birliyi dövlətləri (bu qayda özünü ən sərt fonnada Böyük 
Britaniyada  göstərir)  bu  quruma  daxil  olmayan  dövlətlərdən  ərzaq 
məhsullarının gətirilməsinə ciddi formada nəzarət edir); 
-
 
qapalı proteksionizm-daxili iqtisadi siyasət metodları vasitəsilə həyata 
keçirilir (daxili vergiqoyma, subsidiyalaşdırma və s.).' 
Qapalı  proteksionizmlə  bağlı  nümunə  kimi  bunu  göstənnək  olar  ki, 
«Azərbayean  Respublikasının  Vergi  Məcəlləsinə  əlavə  və  dəyişikliklər 
edilməsi haqqında» AR-nın 15 dekabr 2006-eı il tarix- 
'  Тимошеко  И.В.  Таможенное  право  России:  Учебник  для  вузов.  Ростов  н/Д.: 
Феникс, 2008, с. 22-26 
129 

---

ƏSMvOR OLIYKVA 
li qanununa osason, xaricdən gotirilon minik avlomobilbrino aksiz vergisi 
totbiq edildi. 
Ib'itredizm isə faktiki olaraq, bu konsepsiyanın əksidir. Burada xarici 
ticarətə  dövlət  müdaxiləsi  minimal  dərəcədə  mövcud  olur  və  bazar 
münasibətləri  tələb  və  təklifin  sərbəst  nisbəti  əsasında  inkişaf  edir. 
Fritredizm  və  ya  azad  ticarət  siyasəti  gömrük  rüsumlarından  tamamilə 
imtina  edilməsi  və  ya  minimal  dərəcədə  tətbiq  edilməsini  nəzərdə  tutan 
tədbirlər  sistemidir.  Fritredizm  müvəqqəti  siyasətdir,  dövlət  iqtisadi 
münasibətləri  tənzimləmək  üçün  müəyyən  dövrlərdə  məcburiyyət 
qarşısında onu tətbiq edir. 
Fritredizmin  tərəfdarları  hesab  edirlər  ki,  iqtisadi  qanunlar,  rəqabət, 
bazar  dövlətin  hər  hansı  bir  müdaxiləsi  olmadan  təsərrüfatın  özünüidarə 
üsulunu  yaratmaq  və  onun  sonrakı  inkişafını  stimullaşdıra  bilmək 
iqtidarındadır.  Dövlətin  himayəsi  istehsalçının  fəaliyyət  qabiliyyətini 
azaldır,  onda  kənardan  yardım  almaq  vərdişi  formalaşdırır,  bürokratizm, 
korrupsiya və s. neqativ halların əmələ gəlməsinə səbəb olur.' 
Dövlətlərin  yuxarıda  göstərilən  konsepsiyalardan  hansına  üstünlük 
verməsi  isə  hər  bir  dövlətin  öz  seçimidir.  Bu  zaman  ölkənin  iqtisadi 
cəhətdən  ötən  əsrin  50-60-cı  illərində  iqtisadiyyatın  digər  sahələrində 
olduğu kimi bu sahədə do dövlətin müdaxiləsini sıfıra endirmək  meylləri 
yarandı  və  proteksionizm  öz  yerini  sərbəst  ticarət  konsepsiyasına  verdi. 
Lakin artıq XX əsrin 70-ci illərindən yenidən müdafiə məqsədləri üçün tarif 
və qeyri-tarif vasitələrdən daha geniş istifadə olunmağa başlandı. 
Gömrük  fəaliyyətinin  hüquqi  tənzimlənməsinin  xüsusi  prisiplərindən 
biri  də  fiskalhq  prinsipidir.  Bu  prinsipin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 
gömrük ödəmələrinin yığılması sahəsindəki nor- 
' 'Грошкииа T.ll. 'Гаможепные платежи: Учсбио-ирактическое пособие. M.: 
Городец, 2007, с. 23 
130 

---

OSMvOR 
ƏLIYEVA
 
mativ  aktlar  dövlot  büdcəsinin  maraqlan  baxımından  qəbul  olunmalıdır. 
Qeyd  edək  ki,  fıskal  funksiya  əvvəlki  dövrlərdə  gömrük  ödəmələrinin 
müəyyən edilməsi zamanı əsas məqsədlərdən biri sayılırdı və bu ödəmələr 
dövlət  büdcəsi  gəlirləri  içərisində  nəzərə  çarpacaq  yerlərdən  inkişaf 
səviyyəsi,  milli  istehsalın  vəziyyəti  və  digər  amillər  mütləq  nəzərə 
alınmalıdır. İqtisadi ədəbiyyatlarda isə fıskal funksiya gömrük sərhədindən 
keçirilən  mallara  tətbiq  edilən  və  xarici  iqtisadi  fəaliyyətin  əmtəə 
nomcnklaturasma  uyğun  olaraq  sistemləşdirilmiş  gömrük  rüsum 
dərəcələrinin məcmusu kimi xarakterizə edilir.’ Artıq qeyd edildiyi kimi bu 
gün  gömrük  ödəmələrinin  inkişaf  etmiş  ölkələrin  dövlət  büdcəsində  payı 
çox  azdır  və  dolayısıyla  da  onun  fıskal  əhəmiyyəti  demək  olar  ki,  yox 
səviyyəsindədir. Hazırda bu ödəmələr dövlətlər tərəfindən proteksionizm və 
digər  siyasi-iqtisadi  məqsədlər  üçün  tətbiq  edilir.  «Azərbayean 
Respublikasının 2011-ci il Dövlət Büdcəsi» haqqında qanununda gömrük 
rüsumlarının payı təqribən 1.7 faiz müəyyən edilmişdir. 
Gömrük fəaliyyətinin tənzimlənməsi zamanı tətbiq edilən prinsiplərdən 
biri də gömrük-tarif fəaliyyətinin tənzimlənməsinin aşkarlığı və ya şəflhflığı 
prinsipidir. Bu prinsip gömrük tarif siyasətinin bütün mərhələlərinin aşkar 
şəkildə reailzə olunmasını özündə əks etdirir. Bu prinsipin realizəsi gömrük 
rüsum ödəyicilərinə tarif mexanizminin hüquqi bazasının vəziyyəti barədə 
tam məlumatlanmaq imkanı verir.- 
Digər prinsip gömrük fəaliyyəti sahəsində dövlətlərarası əməkdaşlıqdır 
ki, bu barədə növbəti paraqrafda ətraflı məlumat verəeəyik. 
Dövlətin gömmk siyasətini həyata keçirərkən rəhbər tutduğu prinsiplərin 
məzmunu barədə qısa da olsa məlumat verməyə çalışdıq. 
'  Əliyev  V.İ.  Azorbaycan  Respublikasının  xarici  iqtisadi  foaliyyotinin  tonzim- 
lonmosindo  gömrük  tariflərinin  tətbiqi  problemləri.  Bakı;  Şirvannəşr,  2006,  s.  77  ^ 
Трошкина  T.M.  Таможенные  платежи:  Учебно-практическое  пособие.  M.: 
Городец, 2007, с. 93 
131 

---