Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qafqazdan keçərək Ərzuruma yiyələnmək həmçinin strateji cəhətdən əlverişli olan Güney Azərbaycana soxulmaq üçün lazım idi. Rusiya həmçinin Güney Azərbaycana Ərzunıma müdaxilə etməkdən ötrü bir meydan kimi baxırdR". Bu istiqamətdə Rusiyanın əməliyyat bazası Güney Azərbaycanda, xüsusən, Ünrıiyədə idi. Güney Azərbaycanda ms- lann 9 batalyonu, 24 yüzlüyü'", 24 topu var idisə, Umıiyə əməliyyat istiqamətində isə türklərin 11 batalyonu, kürdlər və 13 topu var idi^^ 1914-cü il noyabrın 6-da S. D. Sazonov Londandakı rus səfiri Bcn- kendorfa bildirdi ki, Türkiyəyə qarşı fəaliyyət göstərən rus orduları İranın tərəfsizliyini pozmağa məcbur olacaqdıf'f S. D. Sazonov ingilis hökumətinə Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyatlar aparılmasının döyüşlərin Güney Azərbaycan ərazisinə keçirilməsini zəruri etdiyini bil- dirdi'^f Lakin ingilis diplomatiyası Rusiyanın Güney Azərbaycandan keçərək Türkiyə ərazisinə daxil olmasına yol vermək istəmirdi. İngiltərə hökuməti belə hesab edirdi ki, Qafqazda döyüş əməliyyatlarının aparıldığı yerin dağlıq olması yalnız bir neçə ilə rus ordusunun Türkiyənin həyati mənafeyi rayonlarına çata bilməsinə imkan verərdi'*". Digər tərəfdən, ingilis diplomatiyası Qafqaz cəbhəsində rus ordularının uğurlarının artaraq Osmanlı ərazisinin içərilərinə keçməsini Böyük Britaniya maraqları baxımından arzuolunmaz hesab edirdi. İngiltərə Xarici İşlər naziri Lord Fallodon Eduard Qrcy (1862- 1933) buna öz etirazını bildirdi. İngilis diplomatiyasına görə, Rusiyanın Güney Azərbaycana soxulması ilə İranın tərəfsizliyini pozması Almaniya tərəfindən Belçikanın tərəfsizliyinin pozulmasına bənzəyərdi. Çünki Antanta ölkələri ikinci dərəcəli dövlətlərin toxunulmaz- İığını və tərəfsizliyini pozmamaq barədə prinsipial razılığa gəlmişdilər. E. Qrey işarə verdi ki, əgər Rusiya inad etsə, belə şəraitdə İngiltərə Şərqə əlavə qüvvələr göndərəcəkdir və nəticədə. Qərb cəbhəsi zəifləyəcəkdir. İngiltərə Rusiyanın Güney Azərbaycana girmədən Qafqazdan Türkiyəyə hücum etməsinə üstünlük verirdi". E. Qrey 1914-cü il noyabrın 9-da Londondakı rus səfiri Benken- dorfdan soruşdu ki, Rusiyanın Qafqaz istiqamətindən hücumu və ya bu cəbhədə gözləmə taktikası kifayət deyilmi?'”. Benkendorf cavabında Almaniyaya qarşı rus ordularının döyüşməsinin Qafqaz cəbhəsinə olan diqqəti azaltmayacağım bildirdb". Noyabrın 9-da rus diplomatiyası boğazlara dair İngiltərənin vədini aldıqdan sonra Güney Azərbaycana olan iddialarından “imtina” etdi. İngilis diplomatiyası isə İranda planlarını reallaşdırmaq üçün şans qa 130 zandı. Bununla bclo, rus ordu hissələri Türkiyəyə qarşı cəbhə yaratmaq və alman bloku dövlətlərinin Güney Azərbaycana girməsinin qarşısını almaq adı altında buraya yeridildi. Ordunun əsas hissəsini ekspedisiya korpusu təşkil edirdi. Hərbi hissələr əsasən Güney Azərbaycanla Türkiyə adasındakı sərhəddə yerləşdirildi. 1914-cü ilin noyabrında Rusiyanın ixracat palatasının İrandakı ticarət agenti Q. K. Mogilyov yazdığı hesabatında göstərirdi ki, biz (Rusiya - M. Q.) Şimali İranda rus təsirinin güclənməsi üçün çox az iş görmüşük. Belə ki, bütün Güney Azərbaycanda yalnız Astrabadda bir rus konsulu vardır. Onun da işi həddindən artıq çoxdur. Çünki İranda konsulun səlahiyyətləri rəngarəngdir: konsul və hakim, notarius, ticarət maraqları nümayəndəsi vo s. İndiyədək bütün Güney Azərbaycanda bir dənə də olsun rus moktəbi tikilməmişdir. İrandakı rus uçot-ssuda bankı şöbələrinin azlığından və öz vəzifələrinə həddindən artıq formal yanaşdığından rus tacirlərinin maraqlarına kifayət qədər xidmət edə bilmir. Məruzənin sonunda Q. K. Mogilyov yazırdı ki. Güney Azərbaycanın nəhəng tobii sərvətlərindən indiyədək biz tamamilə istifadə etməmişik. Bclo ki, bütün İranda pambıq plantasiyaları üçün əlverişli olan 2 mln. dcsyatinədok torpaq vardır. Yerli şərait rütubətlidir və süni suvarma təlob olunmur. Buna görə də İranda pambığın bir pudu yalnız 4 rubl 50 qəpikdir. Güney Azərbaycan həmçinin müxtəlif faydalı qazıntılarla zəngindir. Xəzər dənizinə açılan ucuz limanlar əlverişli şərait yaradır. Lakin əlverişli şəraitə baxmayaraq Güney Azərbaycanda rus tacirləri çox azdır^’. O, noyabrın 13-də Petroqradda məlum məruzə ilə çıxış edərək Güney Azərbaycandan gətirdiyi pambıq, düyü, tütün, naringi, portoğal,' limon, heyva, fıstıq, qoz və b. nümunələrini də nümayiş etdirdP”. Müharibənin ilk günlərindən türk komandanlığı Güney Qafqaza təkcə Sarıqamış - Kars istiqamətindən deyil. Güney Azərbaycandan da keçərək gəlməyi düşünürdü. Osmanlı imperatorluğunun Güney Azərbaycana dair planları Portonun ümumAzərbaycan siyasətinin tərkib hissəsi idi. Bu plana görə. Rusiya Güney Azərbaycandan çıxanl- malı. Güney Azərbaycan türkləri milli zülmdən qurtulmalı, strateji yollara və zəngin təbii sərvətlərə sahib olmalı və s. məqsədlər həyata keçirilməli idi. Bundan ötrü türk diplomatiyası bütün mümkün olan vasitələrdən istifadə edirdi. Bu sahədə türk və alman diplomatiyası səmərəli çalışırdı. Strateji plana görə, türk ordusu Urmiyəni azad etməli və Xoy-Culfa-Bakı və Sulduz-Savucbulaq istiqamətində hərəkət 131 etmək üçün burada baza yaratmalı idi. Türk komandanlığı Güney Azərbaycanda əhalinin rus ordusuna qarşı qalxacağına, rusları qovmaq istəyən İran hakim dairələrinə və yerli kürd şeyxlərinə ümid edirdi. Müharibənin başlanğıcından 1914-cü il noyabrın 2-də şah fərmanı ilə İranın tərəfsizliyinin elan edilməsi təbii olsa da, o qədər də önəmli deyildi. Çünki İran ərazisi əvvəllər ara-sıra da olsa hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilmişdi. Osmanlı imperatorluğu müharibəyə girdikdə Güney Azərbaycandakı rus ordu hissələri ilə üz-üzə gəldi. Rusiya Güney Azərbaycandan Osmanlıya qarşı baza kimi istifadə edirdi. Osmanlı hökuməti isə Azərbaycan, Qafqaz və Turanı ala biləcəyini umduğu və döyüşlərə hazırlaşdığı üçün geniş təbliğatla Rusiyanı qızışdırmaq istəmirdi. Türkiyə daha çox Güney Azərbaycan əhalisinə bel bağlayırdı. İranın orta və cənub-qərb qisminə almanların yerləşməsi orada İran jandarmasını Almaniya ilə isti münasibətləri olan İsveç tə- limatçılan hazırladığından asan idi. Belə şəraitdə İranda iki qrup hakimiyyət uğrunda mübarizə aparırdı. Demokratlar osmanlıların və almanların, mühafızəkralar isə ingilislərin və rusların tərəlmi saxlayırdılar. Almaniya imperiyasının Güney Azərbaycan siyasəti bütövlükdə Azərbaycan və Yaxın Şərq siyasətinin tərkib hissəsi idi. Bu məqsədlə Almaniya 1914-cü ilin fevralında Təbrizdə konsulluq açdf'. Almaniya imperatorluğu öz niyyətlərinə Güney Azərbaycana kapital qoymaq, fabrik və zavodlar tikmək, məktəblər açmaq və xüsusi xidmət şəbəkəsini qurub genişləndirməklə çatmağa çalışırdı. Almaniyanın İranda, o cümlədən, Güney Azərbaycanda siyasəti barədə çıxış edən Rusiyanın ticarət və sənaye agenti A. A. Kosinski 1915-ci il yanvarın 16-da sənaye və ticarət nümayəndələri şurasının qurultayında “Almaniya və Avstriya İranda və onların İran bazarlarından sıxışdırılmasmda Rusiyanın rolu” möyzusunda etdiyi məruzəsində göstərdi ki, Almaniyanın İrana nüfuz etməsi 1908-ci ildən başlayır. Bu müddətdən almanlar məktəblər və xəstəxanalar açıblar. Nəticədə, I909-Cİ ildə əgər Almaniyadan İrana məhsul gətirilməsi 1 mln. rubldan aşağı idisə, 1914-cü ildə bu rəqəm 9 mln. rubla çatdı. Məruzədə göstərilirdi ki, alman tacirlərinin çoxunu ticarət deyil, İranda Rusiya siyasəti maraqlandırır. Bu şəxslərin əksəriyyəti ehtiyatda olan zabitlər idilər. Almanİarm Təbrizdəki toxuculuq fabrikində bir çox agentləri çalışırdılar'\ 132 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|