216
nüvəsi - parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək
fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, qusma
mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral
yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən
nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə
mərkəzləri də buradadır.
Orta beyin. Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı
aiddir. Boşluğunu isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet
əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir
impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və
eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə)
reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz
başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması
reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Beyincik. Uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün üzərində yerləşir.
Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ
maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, burada yerləşən
afferent və efferent yolların hesabına baş beyninin digər şöbələri, dəri və
əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarım¬kürələr arasında
möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və
qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir.
Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada
normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə
vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.
Ara beyin. Görmə qabarlarından, qabarüstü, qabar- arxası və qabaraltı
nahiyələrdən ibarətdir. Görmə qabarının alt hissəsində beyin ayaqcıqları
arasında qabaraltı sahə- hipotalaımıs yerləşmişdir. Hipotalamusun aşağı
sahəsinə xüsusi borucuq vasitəsilə daxili sekresiya vəzisi olan hipofiz
birləşmişdir. Nüvələrdə əmələ gələn neyrosekretlər (vazopres- sin və
downloaded from KitabYurdu.org
217
oksitosin hormonları, mediatorlar) borucuq vasitəsilə hipofızə çatdırılır və
onun fəaliyyətinə tənzimedici təsir göstərir. Bundan başqa, həmin yolla
hipofızə baş beynindən sinir impulsları keçir. Beləliklə, baş beyni ilə
daxili sekresiya vəziləri arasında qarşılıqlı anatomik və funksional
əlaqələr yaradılır. Bütün duyğu orqanlarının reseptorlarından çıxan
impulslar ara beyindən keçib yarımkürələr qabığına gəlir. Mürəkkəb
hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin
maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən
temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.
On beyin. Sağ və sol yarımkürələrdən təşkil olun¬muşdur. İnsanda beyin
yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. O, orta və ara beyinin üzərini
örtür. Yarımkürə¬lərin hər biri ağ və boz maddəyə ayrılır. Ağ maddə
yarımkürələrin daxili hissəsini təşkil edir. Buradakı sinir lifləri qrupları
yarımkürələrin qabığı ilə qabıqaltı şöbələr, görmə qabarı arasında və
yarımkürələrin müxtəlif sahələri və ya iki yarımkürənin eyni sahələri
arasında rabitə yaradır.
Böyük yarımkürələrin xarici təbəqəsini - beyin qabı¬ğını boz maddə
təşkil edir. ' Burada baş beyninin ali mərkəzləri yerləşir. Bunlar qabığın
hərəki, görmə, eşitmə, qoxu, dad və s. nahiyələrini əmələ gətirir.
Yetkin insanın beyin qabığının ümumi sahəsi orta hesabla 0,14-0,22 kv.
metrə bərabərdir. Burada cəmi 14-18 milyard neyron vardır.
Yarımkürələrin üzəri qırışıqdır. Hər yarımkürə şırımlarla alın, təpə,
gicgah, ənsə paylarına bölünür. Burada hissi və hərəki nahiyələr vardır.
Duyğu orqanlarından, dəri, daxili orqanlar, əzələ və vətərlərdən gələn
impulslar hissi nahiyəyə daxil olur. Bu nahiyələrin neyronları oyandıqda,
müvafiq hissiyyat əmələ gəlir. Görmə nahiyəsi ənsə payında, arxada dəri-
əzələ hissiyyatı nahiyəsi, təpə payında dad və qoxu nahiyəsi, mərkəzi
şırımdan arxada hissi, öndə hərəki nahiyə yerləşmişdir.
downloaded from KitabYurdu.org
218
Vegetativ sinir sistemi. Vegetativ sinir sisteminin fəaliyyəti vegetativ və
trofik refleksləri əhatə edir. Vegeta¬tiv reflekslər vasitəsilə daxili
orqanların fəaliyyəti müəyyən istiqamətdə dəyişilir. Trofik reflekslərin
təsiri nəticəsində daxili orqanlarda və müəyyən qədər mərkəzi sinir
sistemində maddələr mübadiləsi nizamlanır.
Vegetativ sinir sistemi bütün daxili orqanları, qan damarlarını, eləcə də
tər vəzilərini innervasiya edir. O biri digərinə əks istiqamətdə təsir edən
parasimpatik və simpatik hissələrə bölünür. Baş beyninin qabıqaltı
sahələ¬rindən və onurğa beynindən başlanğıcını alan vegetativ sinirlərin
lifləri əvvəl onurğa beyni boyu yerləşmiş periferik qanqlionlara daxil olur
və burada yerləşən neyronlarla rabitə yaradır. Həmin neyronlardan
başlanan sinir lifləri (aksonlar) bilavasitə işçi orqanlara çatdırılır. Daxili
orqanlar vegetativ sinir mərkəzlərindən daim oyadıcı və ya
tormozlandırıcı impulslar alır, bunun hesabına onların həyat fəaliyyəti
avtomatik şəkildə tənzim olunur.
Sinir sisteminin fəaliyyəti. Orqanizm xarici mühitlə daim təmasda olub,
onunla vəhdət təşkil edir. Xarici mühitin fasiləsiz təsirini duyğu orqanları
qəbul edir və onlara qarşı orqanizmdə daim uyğunlaşma reaksiyaları
yaranır. Hər hansı canlı strukturun (toxumanın, hücey¬rənin və s.) qıcığa
qarşı cavab vermək qabiliyyətinə qıcıqlanma qabiliyyəti, verdiyi cavaba
bioloji reaksiya deyilir. Canlı toxumaya təsir edib, cavab reaksiyası törədə
bilən amillər qıcıqlandırıcı və ya qıcıq, qıcığın toxumaya təsir göstərməsi
prosesi isə qıcıqlanma adlanır. Qıcıqlar fiziki, kimyəvi və ya fıziki-
kimyəvi ola bilər.
Sinir, əzələ və vəzi toxumaları qıcığa qarşı spesifik cavab vermək
qabiliyyətinə malikdir. Qıcığın təsirindən sinir toxumasında elektrik
impulsu əmələ gəlib, sinir
boyunca nəql olunur, əzələ təqəllüs edir (yığılır), vəzi isə sekret hasil edir.
Bunlara oyanıcı toxumalar deyilir. Oyanıcı toxumaların qıcığa qarşı
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |