S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ

219 

 

verdiyi  spesifik  cavaba  oyanma,  belə  cavab  vermək  qabiliyyətinə  isə 

oyanma qabiliyyəti və ya oyanıcılıq deyilir. 

Qıcığı  reseptorlar  qəbul  edir  və  onların  membramnda  impuls  (oyanma 

dalğası) yaranıb, sinirlə nəql olunaraq, 

. müvafiq mərkəzə çatdırılır. 

Reseptora  təbii  şəraitdə  təsir  göstərən,  yəni  onun  üçün  spesifik  olan 

qıcıqlara  adekvat,  toxunmanı  qəbul  etmək  üçün  uyğunlaşmadığı  qeyri-

spesifik qıcıqlara isə qeyri- adekvat qıcıqlar deyilir. Məsələn, gözün tor 

qişasının çöpcük və kolbacıqları üçün günəş spektrinin görünən hissəsinin 

şüaları adekvat qıcıqlardır. Hüceyrələr öz adekvat qıcıqlarına qarşı daha 

həssasdır. 

Sinir  sisteminin  əsas  anatomik  vahidini  təşkil  edən  neyronun  (sinir 

hüceyrəsinin)  fəaliyyətində  reseptor  funk¬siya,  yəni  xarici  mühitdən 

qıcığı qəbul etmək qabiliyyəti, inteqrativ funksiya, yəni xarici mühitdən 

alman informa¬siyanı təhlil etmək qabiliyyəti və effektor funksiya, yəni 

sinir impulslarmı işçi orqanlara çatdırmaq qabiliyyəti ayırd edilir. 

Bütün bu funksiyalar reflekslər şəklində icra olunur. 

Xarici və daxili mühit amillərinə qarşı mərkəzi sinir ' sisteminin iştirakı 

ilə  orqanizmin  verdiyi  cavab  reaksiyaları  refleks  adını  daşıyır.  Refleks 

qövsü aşağıdakı 5 hissədən ibarət olur: 

1. 

Qıcığı qəbul edən reseptor. 

2. 

Oyanmanı mərkəzi sinir sisteminə nəql edən hissi 

sinir. 

3. 

Mərkəzi sinir sistemində oyanmanı təhlil edən sinir mərkəzi (neyron 

toplusu). 

4. 

Sinir impulsunu işçi orqana çatdıran hərəki sinir. 

downloaded from KitabYurdu.org

---

220 

 

5. 

işçi orqan. 

Ali sinir fəaliyyəti 

İnsanın  xarici  mühit  şəraitinə  uyğunlaşması  onun  sinir  sisteminin 

fəaliyyəti ilə bağlıdır. Sinir sisteminin tənzimedici 

213  

fəaliyyətində iki istiqamət ayırd edilir. Orqanizmin daxili 

orqanlarının və toxumalarının normal fəaliyyəti tənzim 

olunur, digər tərəfdən də xarici mühitlə orqanizmin daxili 

mühiti arasında sabit mütənasiblik saxlanılır. Rus fızioloqu 

İ.P. Pavlov bu istiqamətlərdən birincisini ibtidai, digərini isə 

ali sinir fəaliyyəti kimi adlandırmışdır. O, göstərmişdir ki, 

orqanizmdə orqanların normal fizioloji fəaliyyətin və 

orqanlar arasında qarşılıqlı funksional əlaqənin yaradılma- 

# 

sını  ibtidai  sinir  fəaliyyəti  həyata  keçirir,  ibtidai  sinir  fəaliyyətini  baş 

beyninin qabıqaltı şöbələri və onurğa beyin icra edir və bu əsasən şərtsiz 

vegetativ  reflektor  reaksiyalar  xarakteri  daşıyır.  Ürəyin  fəaliyyətini, 

müəyyən iş görərkən ürəklə digər orqanların qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyətini 

buna misal göstərə bilərik. 

Orqanizmin icra etdiyi daxili funksiyalarla xarici mühit arasında vəhdət 

yaradan, orqanizmin xarici mühitə ən incə və mükəmməl uyğunlaşmasını 

təmin edən sinir fəaliyyəti ali sinir fəaliyyəti kimi xarakterizə olunur. Ali 

sinir  fəaliyyətinin  əsasında  həyat  prosesində  əmələ  gələn  (şərti)  və 

anadangəlmə  (şərtsiz)  reflekslərin  məcmusu  durur.  Bu  reflekslər 

downloaded from KitabYurdu.org

---

221 

 

vasitəsilə  insanda  xarici  mühit  şəraitində  müxtəlif  davranış  formaları 

yaranır. 

Şərtsiz  və  ya  anadangəlmə  reflekslərin  əsas  hissəsi  insan  doğulduqda 

instinkt  şəklində  tam  inkişaf  etmiş  formada  təzahür  edir.  Bu  reflekslər 

anadangəlmə  olduğun¬dan  həyat  prosesində  yox  olmur  və  başqaları  ilə 

əvəz  olunmur,  yalnız  keyfiyyət  dəyişikliyinə  uğrayır  və  ya  müvəqqəti 

tormozlanır.  Şərtsiz  qıcıq  şəklində  bu  reflekslər  şərti  refleksin 

yaranmasında bilavasitə iştirak edir. 

Şərti reflekslər həyat prosesində əmələ gəlir və şərti qıcıq əhəmiyyətini 

itirdikdə tormozlanır, əvəzində yeni şərti reflekslər yaranır. Reflekslər hər 

hansı qıcıqla möh- kəmləndirilmədikdə, tormozlanma əmələ gəlir. 

İnsanlarda davranış reaksiyaları əsasən məqsədyönlü xarakter daşıyır və 

bu  reaksiyaların  səviyyəsinə,  ciddiliyinə  və  zənginliyinə  ikinci  siqnal 

sistemi, yəni nitq qabiliyyəti bilavasitə təsir edir. 

  

insanın daxili sekresiya vəziləri 

1-epifız; 2-hipofız; 3-qalxanabənzər vəzi; 4-qalxanabənzərətrafı vəzilər; 

5-timus vəzisi; 6-böyrəküstü vəzi; 7-böyrək; 8-mədə çıxacağı; 9-mədəaltı 

vəzi; 1 O-yumurtalıq; 11-plasenta (cift); 

12-toxumluq.  

  

Endemik ur xəstəliyi 

f 

l 

  

downloaded from KitabYurdu.org

---

222 

 

  

  

  

  

Sinir sistemi 

1- 

baş beyin; 2-onurğa beyni; 

3- 

kəllə və onurğa beyni sinirləri  

  

Vegetativ sinir sistemi 

-baş beynindən çıxan (parasimpatik) sinir; 2-onurğa beynindən çıxan sinir 

(simpatik hissə); 3-orqandaxili sinir düyünləri; 

4- 

mədədə və mədəaltı vəzidə sinir düyünləri; 6-ürəkdə parasimpatik 

sinir düyünü; 7-simpatik sinir düyünü  

Sinir xəstəlikləri 

Sinir sistemi xəstəlikləri ağır, bir çoxu tam sağalmayan xəstəliklər olub, 

bunlardan sonra bədəndə müəyyən ağırlaş¬malar qalır. Bəzən də xəstənin 

ölümü  ilə  nəticələnir.  Bu  xəstəliklərə  beyinə  qansızmanı,  beyin 

damarlarının trombo- 

beyin şişlərini, 

ensefaliti, meningiti, poliomielitləri, sklerozu, sinir sistemi travmalarmı, 

iflicləri, avitami-  nozları, epılepsıyanı, nevrozları,  miqreni və s. göstərə 

bilərik. 

Beyinə  qansızma  qəfildən,  fiziki  və  emosional  gərgin¬likdən  sonra 

meydana  çıxır.  Xəstə  huşunu  itirir  və  yıxılır.  Tənəffüs  çətinləşir,  nəbz 

downloaded from KitabYurdu.org

---