S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
230
göndərir. Duyğu orqanları daim işləyərək, hərəkətləri istiqamətləndirir. və bunlara nəzarət edir. Duyğu orqanında hər bir reseptor ancaq bir qıcığı qəbul edir və öz adekvat qıcığına qarşı çox həssasdır. Reseptorlar, onlarda törənən oyanmaları mərkəzə nəql edən hissi sinir və baş beyninin böyük yarımkürələr qabığındakı xüsusi nahiyələr (sinir mərkəzi) vahid sistem təşkil edir ki, burada duyğu yaranır və qıcıqlar təhlil edilir. Belə sistemə analizator deyilir. Analizatorun üç hissəsindən hər hansı biri zədələndikdə, qıcıqları ayırd etmək qabiliyyəti itir. Ətraf aləmi bu analizatorlarm işi sayəsində dərk etmək mümkün olur. Görmə analizatoru. Görmə insanın həyatında, onun zehni və əmək fəaliyyətində böyük rol oynayır. Göz kəllənin göz yuvasında yerləşir. Gözləri göz alması sümüyünə birləşmiş əzələlər hərəkət etdirir, göz qapaqları və kipriklər qoruyur. Gözün bayır küncündə yerləşən gözyaşı vəzilərinin ifraz etdiyi maye gözün üzərini isladır, qızdırır, gözə düşmüş yad cisimləri yuyub aparır. Sonra da gözyaşı kanalı ilə burun boşluğuna axır. Göz almasını örtən sıx ağlı qişa onu mexaniki və kimyəvi zədələrdən qoruyur. Bu qişa gözün ön hissəsində şəffaf olub, buynuz qişa adlanır. Ortadakı damarlı qişadan sıx qan damarları şəbəkəsi keçir və gözü qanla təmin edir. Bu qişanın daxili səthində işıq şüalarını udan nazik boyayıcı maddə - qara piqment qatı vardır. Damarlı qişanın ön hissəsinə qüzehli qişa deyilir. Qüzehli qişanın mərkəzində dəlik vardır ki, bu, bəbək adlanır. Bəbək gözün içərisinə işıq düşməsini tənzim edir. İşıq güclü olduqda bəbək daralır, zəif olduqda isə genəlir. Bəbəyin arxasında iki tərəfi qabarıq şəffaf büllur yerləşir. O, kirpikli əzələ ilə əhatə olunmuşdur. Göz almasının daxili qişası torlu qişadır ki, baxdığımız cismin xəyalı burada almır. Burada görmə reseptorları-çöplər downloaded from KitabYurdu.org
231
və kolbacıqlar vardır ki, çöplər toran işığı, kolbacıqlar isə parlaq işığı və rəngi qəbul edir. Tor qişada işıq sinir impulslarına çevrilir, bunlar görmə siniri ilə baş beyinə - böyük yarımkürələr qabığının görmə nahiyəsinə ötürülür. Burada qıcıqlar tamam ayırd olunur, yəni əşyaların rəngi, forması, ölçüsü, işıqlanma dərəcəsi, yerləşməsi, hərəkəti fərqləndirilir. Görmə analizatorunun insanın psixi inkişafında və həyat fəaliyyətində rolu çox böyükdür. Onun funksiyası pozulduqda, davranışda bir sıra dəyişikliklər əmələ gəlir. O, üç hissədən ibarətdir. Daxilində fotoreseptorlar yerləşən göz alması birinci, görmə siniri ikinci, baş beyninin ənsə payında yerləşən ali görmə ıpərkəzi üçüncü hissəni təşkil edir. Normal gözün şüanı sındırma xassəsinə refraksiya deyilir. Müxtəlif məsafədə yerləşən əşyanın dəqiq ayırd edilməsinə yönəldilmiş gözün uyğunlaşması qabiliyyəti akkomodasiya adlanır. Göz almalarının yaxındakı əşya üzərinə yönəlməsinə konvergensiya, bir-birindən uzaqlaş¬masına divergensiya deyilir. Gözlərin mühafizə funksi¬yasını göz qapaqları, gözyaşı vəziləri və göz almasının səmtini dəyişən hərəki əzələlər yerinə yetirir. Eşitmə-müvazinət analizatoru. İnsanlar eşitmə sayə¬sində özlərinin əmək və ictimai fəaliyyətində bir-biri ilə əlaqə saxlayır, başqalarının təcrübəsini şifahi nitq vasitəsilə öyrənirlər. Onlar daim müxtəlif səslər aləmində yaşayırlar. t insanın eşitmə analizatoru saniyədə 16-20 min dəfəyədək dəyişən, yəni 16-20 min hersə bərabər səs dalğalarını ayırd etmək qabiliyyətinə malikdir. 20 min hersdən yuxarı səs dalğaları ultrasəs sahəsinə, 16 hersdən aşağı səs downloaded from KitabYurdu.org 232
dalğalan isə infrasəs dalğalan sahəsinə aiddir. 1000 - 3000 hers hədlərində insan qulağı maksimal həssaslığa malikdir. Eşitmə analizatoru aşağıdakı üç hissədən təşkil olun¬muşdur: daxili qulağın reseptor sahəsi, eşitmə siniri və beyin qabığının eşitmə nahiyəsi. Qeyd etmək lazımdır ki, daxili qulaqda eşitmə resep- torları ilə yanaşı, müvazinət hissiyyatının reseptorları da yerləşmişdir. Xarici qulaq - qulaq seyvanından və xarici qulaq keçəcəyindən ibarətdir. Xarici qulaqla orta qulaq arasında təbil pərdəsi yerləşmişdir. Orta qulaq kiçik kamera şəklindədir. Orta qulaqda və ya təbil boşluğunda biri digəri ilə mütəhhərik birləşmiş üç qulaq siimükcüyü - çəkic, zindan və üzəngi yerləşmişdir. ' Atmosfer təzyiqinin xarici və orta qulaqda bərabərləş¬məsini təmin edən Yevstax borusu orta qulaqdan başlanıb, udlağa açılır. Daxili qulaq - mürəkkəb reseptor orqanıdır. Burada ilbiz və qıvrım kanalcıqlar vardır ki, birlikdə labirint adlanır. Bu, eşitmə-müvazinət orqanıdır. Kəllə sinirlərinin VIII cütü olan dəhliz - ilbiz siniri ilbiz və müvazinət (vesti- bulyar) sinir liflərindən əmələ gəlmişdir. Hər bir sinir lifi bir və iki tükciiklü hissi hüceyrədən sinir impulsu şəklində özünə məxsus səs dalğasını qəbul edir və onu uzunsov və ara beyində yerləşən ilkin eşitmə neyron toplularına çatdı¬rır. Oradan sinir impulsu böyük yarımkürələrin qabığın¬dakı ali eşitmə mərkəzinə ötürülür. Mərkəz qabığın gicgah nahiyəsindədir. Fəzada gövdənin yerləşməsinin müəyyənləşdirilmə- sində və yerin cazibə qüvvəsinə qarşı müqavimətin gös¬tərilməsi prosesində, insanın səmada davranış fəaliyyətinin təşkilində vestibulyar aparat əsas yer tutur. Bu reaksiyala¬rın yerinə yetirilməsində daxili qulağın müvazinət aparatı, görmə və dəri analizatorları, eləcə də skejet əzələlərində, oynaq və vətərlərdə yerləşən proprioreseptorlar, yəni hərəki analizator iştirak edir. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|