S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
233
Dəri hissiyyatı analizatoru. İnsan orqanizminin dəri və selikli qişalarında dəri hissiyyatı reseptorları yerləş¬mişdir. Bunlar dilin üstündə, barmaqların ucunda və əlin . içində daha çoxdur. Bu reseptorlar toxunmadan, təzyiq¬dən, soyuqdan, istidən və ağrı qıcığından oyanır. Oyanmalar sinir impulsu şəklində beyin yarımkürələri qabığındakı dəri hissiyyatı mərkəzinə çatdırılır. Ağrı hissi dəri üzərində daha dəqiq müəyyən edilir, çünki ağrı reseptorları qıcıqlandığı zaman taktil reseptorlar da qıcıqlanır. Lakin daxili orqanlarda ağrı hissi dəqiq olmur, bir orqanın ağrısı digər nahiyələrdə hiss olunur. Müəyyən edilmişdir ki, bir kv.sm dəri səthində 50 ağrı, 25 taktil, 12 aşağı temperatura, 2 ədəd yüksək temperatura həssas reseptorlar yerləşmişdir. Bəzi təsəvvürlərə görə xüsusi ağrı reseptorları yoxdur. İstənilən növ reseptora normadan qüvvətli qıcığın təsiri ağrı hissini yarada bilər. Əl barmaqlarının dəri səthində səpələnmiş reseptorlar vasitəsilə insan əşyaların formasını və digər xassələrini . ayırd edir. Eyni zamanda bir neçə analizatora qıcıq verilər¬sə, reseptorlarm həssaslığı zəifləyir, hətta hissiyyat itir. Bu hal insanın yüksək emosional, vəziyyətində də baş verir. Eyni qüvvəli, lakin uzun müddət ərzində təsir edən qıcığa qarşı dəri hissiyyatı reseptorları asanlıqla uyğunlaşır. Qoxu analizatoru. insanda qoxu sahəsi 5-10 kv.sm-ə bərabərdir. Hər bir qoxu reseptorunun üzərində iyəbənzər kirpikciklər vardır. Onların hesabına qoxu sahəsi 100 dəfəyədək artır. Qoxu hüceyrələri burun boşluğunda tənəffüs yolundan bir qədər kənarda yerləşmişdir. Tənəffüs zamanı alman hava qoxu hüceyrələrinin üzərinə zəif sürətlə diffuziya ilə qoxulu maddələri çatdırır. Qoxuladıqda isə havanın sürətli hərəkəti bu prosesi gücləndirir. Müəyyən edilmişdir ki, qoxunun ayırd edilməsi üçün alman havada qoxulu kimyəvi maddənin ən azı 40 molekulu olmalıdır. downloaded from KitabYurdu.org
234
. Bəzi kəskin iyli maddələr qoxu sahəsinə çatdırıldıqda, üçlü sinirin periferik ucunu qıcıqlandıraraq, asqırmaya, tənəf¬füsün müvəqqəti olaraq dayanmasına və digər reflektor reaksiyaların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Qoxu hüceyrələri yüksək həssaslığa malikdir. İyli maddənin təsiri ilə qıcıqlanan reseptorlar oyanmanı qoxu siniri vasitəsilə beyin qabığının qoxubilmə mərkəzinə çatdırır. Beləliklə, beyin iyli maddələr haqqında məlumat alır. Havanın hətta 30 milyard hissəsinə bir hissə iyli maddə düşdükdə belə qoxu reseptorları qıcıqlanır. Dad analizatoru. Dad reseptorları dilin selikli qişası¬nın çıxıntılarında - dad məməciklərində yerləşən dad tumurcuqlarmda olur. Dilin ön hissəsi əsas etibarilə şirin, arxa hissəsi acı, yanlar turş, ucu və yan hissələri şor dadı hiss edir. Dad reseptorları suda, yaxud ağız suyunda həll olunmuş maddələrin təsirindən qıcıqlanır. Ağız boşluğun¬da təkcə dad reseptorları deyil, həm də toxunma və təzyiqi, habelə istini duyan reseptorlar vardır. Bunların əlavə qıcıqlanması dadbilməni gücləndirir. Qida qıcıqlarının təsirindən dad reseptorları oyanır. Sinir impulslan dad sinirinin lifləri ilə böyük yarımkürələr qabığının dad nahiyə-sinə aparılır, burada qidanın dadı ayırd olunur. Qidanın dadı dedikdə, insanın müxtəlif reseptorlar - dad, qoxu, dəri reseptorları vasitəsilə aldığı duyğuları başa düşülür. Analizatorlar arasında qarşılıqlı funksional əlaqələr mövcuddur. Bunun nəticəsində insan ətraf mühit haqqında ' tam təsəvvür əldə edə bilir və bu onun davranış formala¬rını, həyat fəaliyyətinin istiqamətini müəyyən edir.
Bəzən müəyyən eksperemental şərait hər hansı ana- lizatorun həssaslığının artmasına gətirib çıxarır, insanın ictimai əmək fəaliyyəti ilə bağlı bu və ya digər analizatorun həssaslığı artıb-azala bilər. Belə ki, zərgərlik peşəsi əl barmaqlarında dəri hissiyyatının, musiqişünaslıq eşitmə, müəllimlik ixtisası isə görmə və eşitmə analizatorlarmm həssaslığının artmasına zəmin yaradır. downloaded from KitabYurdu.org
235
XIV. DƏRİ VƏ ONUN XƏSTƏLİKLƏRİ Dəri Dəri orqanizmin örtük təbəqəsini təşkil etməklə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Quruluşuna görə dəri xarici epitel və daxili birləşdirici toxuma qatlarından təşkil olunmuşdur. Xarici epitel qatı - epidermis nisbətən nazikdir. Bədənin müxtəlif sahələrində epidermisin qalınlığı eyni deyil. Belə ki, ovucda, ayaq altında və bədənin bel nahiyəsinin aşağı hissəsində epidermis daha qalındır. Dəri örtüyü göz qapaqlarında, qulaq seyvanlarında kişilərə nisbətən qadınlarda nazikdir. Xüsusi dəri və ya derma epidermisə nisbətən daha qalındır. O, lifşəkilli birləşdirici toxuma hüceyrələrindən ibarətdir. Bunların arasında elastik lillər yerləşir ki, bunlar dəriyə elastiklik verir. Xüsusi dəridə piy və tər vəziləri, tük kisəcikləri, reseptorlar, dəri kapilyarları və limfa sahələri yerləşir. Piy vəziləri ifraz etdiyi dəri piyi ilə epidermisi və tükləri yumşaldır. Baş, üz və bel nahiyələrində onların sayı daha çoxdur. Tük və dırnaq epidermisin törəmələridir, insanda dəri örtüyü tüklərlə təchiz olunmuşdur. Tər vəzilə¬ri uzunsov borucuq şəklindədir. İnsanın dəri örtüyündə təxminən 2 milyona qədər tər vəzisi yerləşmişdir. Onlar orqanizmin daxili mühitinin sabit saxlanılmasında, su-duz mübadiləsinin tənzim olunmasında və ifrazat funksiyasının yerinə yetirilməsində bilavasitə iştirak edir. Dərialtı təbəqədə piy qatı yerləşmişdir ki, bunun da qalınlığı hər yerdə eyni deyildir. Dərinin funksiyalarından ən əvvəl qoruyucu funksiyasını göstərmək lazımdır. Orqanizmin xarici mühitin mexaniki, fiziki, kimyəvi və bioloji təsir-lərindən mühafizə olunmasında dərinin rolu böyükdür. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|