S e t a 1 y ı l l ı ğ ı

178

m a r t   1 1

şık olarak ekonominin üçte biri büyüklüğünde 

olduğu tahmin edilmektedir. Ancak, kayıtdışı-

lığın sektörler arasında dağılımı aynı değildir. 

Bu yüzden kayıtdışılığın yaygın olduğu sektör-

lere özel çözümlerin geliştirilmesi, kayıtdışılıkla 

mücadelede sosyal konsensüsün sağlanmasına 

yardımcı olacaktır. 

SONUÇ  VE  ÖNERİLER

 Türkiye’de kayıtdışı 

ekonominin kayıtlı ekonomiye oranının yak-

laşık üçte bir olduğu yönünde bulgular ağırlık 

kazanmaktadır. Kayıtdışı ekonominin büyüme-

sinin durduğu veya en azından büyüme hızında 

düşüş olduğu yine akademik çalışmalardan an-

laşılmaktadır. Ancak kayıtdışı ekonominin sek-

törel dağılımı veya bir diğer ifadeyle sektörlerin 

içinde kayıtdışılık oranları toplam kayıtdışılık 

oranlarından farklıdır.

Kayıtdışı ekonominin yüksek olmasının yarat-

tığı ekonomik, mali ve sosyal olumsuzluklar, 

kayıtdışılıkla mücadeleyi Türkiye’nin günde-

mine de sokmuştur. Ne var ki, bu mücadelede

somut adımlarının atılması ancak son yıllarda 

mümkün olmuştur. Bu doğrultuda en kapsamlı 

plan Gelir İdaresi Başkanlığının koordinatör-

lüğünde hazırlanan 2008-2010 eylem planıdır. 

Plan  kapsamı  ve  vurgusu  itibariyle  doğru  bir

plandır. Her şeyden önce gümrükten akarya-

kıta, tütün mamullerinden sebze-meyve tica-

retine  (halcilik)  birçok  alana  yönelik  sektörel

ve somut adımlar öngörmektedir. Ayrıca vergi 

ve sosyal güvenlik idarelerinin etkinleştirilme-

si, vergi ve sigorta incelemelerinin etkinliğini 

artıracak e-devlet uygulamaları ve kurumlar 

arası koordinasyonu içeren bir plandır. Ancak 

planın başarısı uygulamaya ne ölçüde akta-

rıldığını  görmemizi  gerektirir.  Planın  her  bir

hedefine ulaşmak için ön görülen eylemlerin 

bir kısmı zaten plandan önce yasal mevzuata 

bağlanmış ve uygulamaya sokulmuştur. Ne var

ki, planda yer alan her bir eylemin bağlandığı 

performans göstergeleri ile ilgili veri eksikliğin-

den dolayı planın başarısını topluca ölçme şan-

sımız bulunmamaktadır. Girişte de belirtildiği 

gibi Planın başında verilen web sitesi yayında

olmadığından planın uygulamaya konulan par-

çalarını kamuoyu kısmen takip edebilmekte fa-

kat genel değerlendirme yapacak veri tabanına 

ulaşamamaktadır.  Plan  dönemi  sona  ererken

ilgili kurumların yeni bir plan hazırlığında ol-

dukları bilinmekte ve yenilenen planla birlikte 

önceki planın da başarısının değerlendirileceği 

beklenmektedir.

2001 sonrası dönemde siyasi ve ekonomik istik-

rarın sağlanmış ve toplumda kayıtdışılıkla mü-

cadelenin faydaları konusunda ortak bir anlayış 

-henüz yeterli düzeye çıkmasa da- gelişmeye 

başlamıştır. Kayıtdışılıkla mücadelede siyasi ka-

rarlılığın eskiye oranla daha yüksek olduğu gö-

rülmektedir. Kayıtdışılıkla ilgili köklü çözüm-

lerin geliştirilmesinde gelir vergisi reformunun 

henüz tamamlanmamış olması bir fırsat olarak 

kullanılabilir.  Eski  Gelir  Vergisi  Kanunu  (193

Sayılı Kanun) Türkiye ekonomisinin dışa açık-

lığı ve serbestliğini yansıtmamakta, Dünya ile 

daha çok bütünleşmiş yeni Türkiye’ye dar gel-

mektedir. Her ne kadar çok sayıda hükmü mül-

ga olmuş ise de gelişmelere uygun bir yeni gelir 

vergisi sisteminin getirilmesi gerekmektedir. 

Gönüllü vergi uyumunu artıran, vergi güvenlik 

müesseseleri etkin biçimde uygulanabilen, ver-

ginin tabana yayılmasına imkân veren, basit ve 

mükellef odaklı bir gelir vergisi sisteminin ku-

rulması kayıtdışılığın azalmasına yardımcı ola-

cak ve kayıtdışılıkla mücadeleye uygun sosyal 

ve mali zemini oluşturacaktır.

Bu çalışmayı noktalamadan önce kayıtdışı eko-

nomiyle mücadelede yapılabileceklere biraz 

daha somut önerilerle değinmekte fayda vardır.

A.  Kayıtdışı ekonomi için uygun dil kullanıl-

malı ve kayıtlılığı özendiren tutum sergilen-

melidir.

B.  Yönetimin etkinliğini ve mükellefin uyu-

munu artırmak için vergi yönetimi iyileş-

tirilmelidir. Kayıtlılığı özendiren faktörler-

den biri mükelleflerin vergisel işlemlerini 

yürütmede kolaylaştırıcı üslupla karşılaş-

malarıdır. Bu açıdan e-beyanname uygula-

masının sağladığı kolaylıklar ve fiziki şart-

lardaki gözle görülür iyileşme zikredilmeye 

değer gelişmelerdir. Ancak “iyileştirme” 

süreklilik ister. Her zaman iyileştirme alanı 

mevcuttur.

C.  Vergi sisteminin ve denetiminin iyileştiril-

mesi gerekmektedir.

“

Kayıtdışı  ekonominin  kayıtlı 

ekonomiye  oranı,  bütün  Dünya’da 

artma  eğilimindedir.  Bununla  birlik-

te, kayıtdışılık oranı, gelişmekte olan 

ülkelerde  ve  geçiş  ekonomilerinde 

daha yüksek olduğudur.

---

179

k a y ı t d ı ş ı   e k o n o m i

D.  İstihdamda kayıtlılık artırılmalıdır. 

E.  Kayıtlı ekonomiye geçişte sosyal uzlaşma-

nın sağlanması önemlidir.

F.  Kayıtlı ekonomiye geçiş stratejileri dinamik 

bir çerçevede hazırlanmalı ve hayata geçi-

rilmelidir.

Kısaca ekonomide kayıtlılığı artırma uzun so-

luklu bir uğraş gerektirir. Sorunun paydaşla-

rının tamamının tam ve gönüllü katılımının 

sağlanabilmesi gerekir. Bunun sağlanması için 

öncelikle siyasi irade kayıtdışılığı azaltmada 

elini taşın altına koymaya istekli olmalı ve il-

gili kamu kurumlarını bu irade etrafında sevk 

ve idare edebilmelidir. Daha öncede belirttiği-

miz gibi finans sektörü ile reel sektörün bağı-

nın artması, ekonomik istikrarın sağlanması ve 

ekonominin büyümesi gibi faktörler nedeniyle 

kayıtdışılık üzerinde baskı zaten artmaktadır. 

Kayıtdışılık Türkiye’de üst sınırına ulaşmış gö-

rünmektedir. Bundan sonra kayıtdışılık zir-

vesinde yatay seyir izleyebilir veya azalmaya 

başlayabilir.  Vergisel  iyileştirmeler  ve  iyi  ta-

sarlanmış planlarla sektörel mücadeleler ikinci 

olasılığın gerçekleşmesi ve kayıtdışılıkta azal-

manın hızlanmasına yardımcı olacaktır.

---