S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

turkman  - 

«turkmonand»,  ya'ni  «turkka  o'xshash», 

chigil  - 

«chi  gil»,  ya'ni  «bu  qanday  loy», 

uyg'ur 

«xud xo'r», ya'ni «o'zi topib yeydigan» degan so'z bo'lib, bu turk qabilalarining 

nomlari  forscha  degan  xulosani  bildirgan.  Tanqidiy  foydalanilsa,  bu  ma'lumotlar 

etnografiya,  shuningdek,  toponimika  uchun  ishonchli  va  boy  material  bo'lib  xizmat 

qiladi. 

«Devon»dagi  kishilar  ismlari  shu  jihatdan  qimmatliki,  bir  necha  arabcha 

ismlarni  istisno  qilganda,  kishi  ismlarining  deyarli  hammasi  qadimiy  turkiy  bo'lib, 

hozirgi  vaqtda  iste'moldan  chiqib  ketgan.  «Devonu  lug'otit  turk»dagi  60  dan  ortiq 

kishi  ismlari  orasida  xonlarning,  pahlavonlarning,  urug'  boshliqlarining,  oddiy 

kishilarning ismlari, laqablari bor, 

Akademik I.Y.Krachkovskiy musulmon mamlakatlarida qullarga va cho'rilarga 

Yoqut, Zumrad, Kofur (kamfara) kabi asl toshlar yoki xushbo'y  moddalar nomlarini 

qo'yish  rasm  bo'lgan  deb  yozgan  edi.  Mahmud  Koshg'ariy  ham  bu  fikrni  isbotlaydi. 

Demak, Kumush, Tilla (ba'zan Oltin) kabi qimmatbaho metall nomiari bilan atalgan 

ismlar ham dastlab qui va cho'rilarga qo'yilgan. 

Mahmud Koshg'ariy ba'zi ismlarning etimologiyasini ham aytib o'tgan. 

Bektur - 

«o'rningda  bek  tur,  uzoq  yasha», 

To'g'ril  - 

yirtqich  qush  nomi, 

So'kman  - 

«jang 

saflarini sindiruvchi», 

Burslan - 

«qop-lon», 

Suli-— 

Sulayman so'zining qisqargani va 

hokazo.  Bir  qancha  ismlarni  izohsiz  tushunish  mumkin:  Bug'raxon 

(bug'ra,  buvra  - 

erkak tuya), 

Barsxon (bars -

 qoplonning bir turi, bu so'z asli turkiy, yo'lbars esa «yo'l-

yo'l  bars»  demak), 

Qilichxon,  Turumtoy 

(yirtqich  qush), 

Arslon  tegin 

va  hokazo. 

Atish, Utush, Abi, Buluch, Tutush, Tekish 

kabi ismlarning semantikasi esa biz uchun 

aniq emas. 

«Devonu lug'otit turk» leksikasi toponimika uchungina emas, balki umuman til 

tarixi, dialektologiya uchun bitmas-tuganmas lazina. «Devon»da hozirgi vaqtda keng 

iste'molda  bo'lgan  so'zlarni  ham,  shaklan  biroz  o'zgargan  atamalar  hamda  hozirgi 

vaqtda butunlay ishlatilmaydigan so'zlarni ham uchratish mumkin. 

Xulosa  qilib  aytgattda,  «Devonu  lug'otit  turk»dagi  geografik  atamalar 

sinchiklab  o'rganilishi  kerak.  Chunki  ular  ko'pgina  toponimlarning  etimologiyasi 

uchun «kalit» bo'lib xizmat qilishi mumkin. 

---

«Devon»da 

qaraqan 

(qarag'an), 

anduz 

(andiz), 

alrrta, alrnila 

(olma), 

arpag'an, 

burchaq 

(lo'viya), 

sarmusaq 

(sarimsoq), 

apshan 

(yavshan-shuvoq), 

yilg'un 

(yulg'un), 

yandaq 

(yontoq), 

qaramuq 

kabi  o'simlik  nomiari  keltirilgan.  Mahmud  Koshg'ariy 

davridan  buyon  ularning  shaklida  deyarli  o'zgarish  bo'lmagan.  Ayni  paytda 

qazin 

(qayin), 

charun 

(chinor), 

avya 

(ayva-behi), 

yag'aq 

(yong'oq), 

armut 

(Navoiyda-

umrud, 

Radlovda-

urmud), olmurut 

(nok, nashvati),