39
Altun-ağçan xərcləyür olsam,
Mənim kəfənim olsun!
Tavla-tavla şahbaz atun binər olsam,
Mənim tabutum olsun!
Səndən sonra bir yigidi sevib
Varsam, bilə yatsam,
Ala yılan olub, məni soqsun!»
29
Göründüyü kimi, Azərbaycan türklərində ailənin təməli
əski çağlardan sevgi əsasında qoyulmuşdur. Deməli,
Məcnunun müsəlman Şərqini VII yüzillikdən üzü bəri
təlatümə gətirən «eşq üsyanı» Nizaminin həmvətənləri
tərəfindən neçə min il əvvəl Dəli Domrulla meydana atılıb
bəhrəsini vermişdi.
Eposda Domrulun dəliliyinin mənbəyi birbaşa qadına
məhəbbətə bağlanmasa da, el arasında Məcnunun analoqu
olan adı qazanması qəribə təsadüfdür. Onun körpü başındakı
«ərköyünlüyü» - gəlib-gedəndən pul alması da vaxtsız
dünyasını dəyişən gəncin müdafiəsinə qalxarkən kölgədə
qalır. O, tanrının özünə qarşı çıxmaqla eşq dəlisi funksiyasını
yerinə yetirir. Azərbaycan türkcəsində dəliliyin bir mənası da
igidlik, ərənlikdir. Domrul
düşmən qoşununu dəf etməmişdi,
gücünü «həyat eşqi» uğrunda döyüşə sərf edəndə hiylə toruna
salınıb yenilmişdi. Onun əsil ərənliyi və igidliyi məhz bu
zaman meydana çıxmışdır.
Arxası yerə qoyulandan sonra yenidən ayağa
qalxmasına yardım edən qüvvə – qadını ilə arasında olan
böyük sevgi məgər dəliliyinin – məcnunluğunun nişanəsi
deyildimi? Ərəb dilindən gələn «məcnunluq» dəliliyin
analoqu olsa da, əfsanələrin yardımı və Nizaminin qələmiylə
tamamilə əks
anlamda işlənib ülviliyi, insana vurğunluğu,
saflığı, sədaqəti, vəfanı, «məhəbbətin bakirəliyi»ni
bildirmişdir. Beləliklə, iki aşiqdən birincisinin dəliliyi insanı
ölümsüzləşdirməkdən, ikincisinin məcnunluğu isə məhəbbəti
29
Kitabi-Dədə Qorqud. – Bakı, Yazıçı, 1988, s. 83
40
ürəklərdə diriltməkdən başlanır. Lakin hər ikisinin qələbəsinə
qarşılıqlı sevgi təminat verir.
Dəli Domrul eşqin nə olduğunu,
hansı gücə malikliyini tanrılara başa salır,
Məcnun isə onun
əbədiliyini, Vahid yaradıcının özündən gəldiyini, yer üzündə
heç bir qüvvənin ona təsir etmək iqtidarında olmadığını
göylərə deyil, yerdəki insanlara öz həyatını qurban verməklə
əyani şəkildə göstərə bilir.
İki aşiqdən birinin dəliliyi insanı ölümsüzləşdirmək, ikin-
cisinin məcnunluğu isə məhəbbətin toxumunu ürəklərə səpib
cücərtmək olmuşdur. Lakin hər ikisinin qələbəsinə qarşılıqlı
sevgi təminat vermişdir. Dəli Domrul eşqin nə olduğunu, hansı
gücə malikliyini can alanlara başa salmış, Məcnun isə onun
əbədiliyini, Vahid yaradıcının özündən gəldiyini, yer üzündə
heç bir qüvvənin ona təsir etmək iqtidarında olmadığını göylərə
yox, yerdəki insanlara öz həyatını qurban verməklə əyani
şəkildə göstərə bilmişdir.
Məhəbbətdən söz açanlar lap başlanğıcdan onun əhatə
dairəsinin genişliyini (erotik sevgi, özünəvurğunluq, eləcə də
insana, tanrıya, həyata, vətənə,
həqiqətə, azadlığa,
xeyirxahlığa bağlılıq) nəzərdə tutub varlıqların əlaqəsindən,
münasibətindən doğan bütün halları - coşqunluq, ehtiras,
həvəs, maraq və uyğunlaşmanı eyni nöqtədə birləşdirmiş,
nəticədə Nizami kimi eşqi dünyanın özünü hərəkətə gətirən
qüvvə saymışlar. Çoxsaylı araşdırmalarda daha çox
müxtəlifliyinə diqqət yetirildiyindən sevginin mahiyyətinə
nüfüz edilməmiş, əksər hallarda onun növ və formalarını
müəyyənləşdirməklə kifayətlənmşlər.
Qəribə hisslər aşılayan
duyğunun dərkinə mifik
təfəkkürlə başlanmasına baxmayaraq, nədənsə, məhəbbətin
köklərini dərin qatlarda deyil, mədəni inkişafın ən yüksək
mərhələlərində, məsələn, Şərqdə intibah dövründə və Qərbdə
renesansda axtarmışlar. Lakin eşqin ən primitiv anlamı
miflərin dili ilə yozulmuş, ulu əcdad ilk sevgini Göylə Yer,
Günəşlə Ay arasında göstərmiş,
nifrətlə sevincin, işıqla
zülmətin, ölümlə həyatın qoşa təzahür etdiyini irəli sürmüşdür.
41
İlkin təsəvvürlərə görə, torpaq öz doğduqlarını – bitkilərin
toxumlarını hədsiz dərəcədə sevdiyindən diri-diri udub
yenidən meydana gətirir. Bu inanc sonralar «Pişik balasını is-
tədiyindən yeyir» şəklində yaddaşlarda atalar məsəlinə
çevrilmişdir.
Eşqin insanla əlaqələndirilməsinin izlərinə isə ilk dəfə
Narsislə bağlı mifdə – gözəl bir gəncin suda öz əksini görüb
vurulması və həsrətdən əriyib yox olması epizodunda
rastlaşırıq. Xalq məhəbbəti təsvir
və tərənnüm etmək üçün
xüsusi epik-lirik janrlar – əfsanələr, mahnılar, bayatılar, eşq
dastanları düzüb-qoşmaqla onun mənşəyinin dərin qatlarla
bağlılığını əsaslandırmışdır. Maraqlıdır ki, folklorda
məhəbbətin müxtəlifliyi arxa plana keçir və iki insan arasında
qarşılıqlı şəkildə mövcud olub saflıq, səmimilik, qəlb birliyi,
gözəllik, vəfa, həya və ismətin təminatçısı rolunu yerinə
yetirir. Və eşqin tədqiqatçılar tərəfindən müəyyənləşən bütün
formalarının –
a)
romantik eşq,
b)
qəhrəmanlıq eşqi,
c)
platonik eşq,
d)
qardaşlıq eşqi,
e)
valideyn eşqi,
f)
harizmatik eşq,
g)
eşq-ehtiras,
h)
eşq-ehtiyac,
i)
eşq-hədiyyə (buta),
j)
yaxınlara və uzaqlara (qohumlara) qarşı sevgi,
k)
kişi və qadın məhəbbətinin – zəngin xalq yaradıcılığı
qaynaqlarında özünə yer tapması da
onun ilkinliyindən irəli
gəlir.
Azərbaycan türklərinin yaratdığı əfsanələri məhəbbətin
salnaməsi adlandırmaq olar. Ümumiyyətlə, eşq motivlərinə
folklorun epik ənənəsində geniş yer ayrılır və insanın ən ülvi,
saf duyğularından biri kimi təqdim olunur. İnanclarda