51
keçmişdir, müəyyən epizodların təsvirində isə müraciət
etdiyi
kitablara ancaq dolayı yollarla işarələr vurmuşdur.
Nizami əsərin yazılma səbəblərindən bəhs açanda hətta
material azlığından, əlinin təkcə xalq söyləmələrinə
çatmasından şikayətlənərək deyirdi ki:
Həddindən artıq bəzək vurmaq da,
Rəvayətin üzünü korlayır.
35
Və eşitdiyi əfsanələri xalqın yaratdığı şəkildə nəzmə
çəkməyi özündən yersiz əlavələr uydurmaqdan üstün tuturdu.
Böyük sənətkar Şirvan hökmdarı Axsitandan “Leyli və
Məcnun” mövzusunda əsər yazmaq sifarişini bir neçə
səbəbdən tərəddüdlə qarşılamışdı. Onlardan ən mühümü
qədim əfsanə haqqında özündən əvvəl tutarlı söz
deyilməməsi,
daha doğrusu, yazılı mənbələrdən istədiyi
materialları tapa bilməməsi idi. İlk baxışda düşünürsən ki,
tədqiqatçıların poemanın qida mənbəyi kimi göstərdikləri
çoxsaylı kitablardan Nizami xəbərdar olsaydı, bu misraları
dilinə gətirməzdi:
Heç kəs bu kədərli [mövzunun] ətrafına
dolanmamışdır.
Şair, onu nəzmə çəkməkdən qaçmış,
(Ona görə də) nəhayət, dastan deyilməmiş qalmış.
36
Belə qənaət oyanır ki, Nizami “Leyli və Məcnun”
rəvayətinin ancaq ona qədər poemalaşmamasından danışır.
Lakin bir qədər sonra öz gücünə inandığını etiraf edəndə
bildirir ki:
Bütün imkanların yoxluğu ilə
Əsərin lətafətini o yerə çatdıram ki,
Şah həzrətləri onu oxuyarkən,
Yoluna saf gövhər səpsin...
37
Şair doğrudanmı “imkanların yoxluğu”na baxmayaraq
qəmli eşq dastanını təkcə ağızlarda gəzib-dolaşan şifahi
35
Nizami. Leyli və Məcnun, s. 36.
36
Yenə orada, s. 37.
37
Nizami. Leyli və Məcnun, s. 37.
52
rəvayətlərə əsaslanmaqla ərsəyə gətirmək istəyirdi? Adamın
inanmağı gəlmir ki, o, yaşının cavanlıq və müdriklik çağında
seçdiyi mövzu ilə bağlı yazılı materialları əldə edib
faydalanmaqdan boyun qaçırsın. Axı Nizami qocalanda,
sağlamlığını itirəndə belə “İsgəndərnamə”
kimi nəhəng
əsərinə dair çoxsaylı kitabları diqqətlə nəzərdən keçirdiyini
etiraf edirdi. Deməli, şair Məcnun haqqındakı əlyazmalarla
tanış idi – sadəcə olaraq eşitdiyi şifahi məlumatlarla orada
yazılanlar üst-üstə düşdüyündən ya onları tutarlı mənbə
saymır; ya da həmin kitablardakı baş obrazla öz aləmində
yaratdığı Məcnun arasında böyük fərq görürdü, ona görə də
başlanğıcda xatırlamağa lüzum bilmirdi.
Ola bilsin ki, ərəb
dilli mənbələrlə birbaşa deyil, dolayı yolla – dostlarının
söyləmələri vasitəsiylə tanış olmuşdu. Hər halda şairin
həyatının məlum məqamları öz əsərlərinə əsasən üzə
çıxarıldığını nəzərə alıb bütün yazdıqlarına inansaq, “Leyli və
Məcnun”un bir neçə yerində adını çəkmədiyi söz
sənətkarlarının əsərlərinə istinad etdiyinə eyham vurduğu
görünür. Ümumiyyətlə, Nizaminin süjetqurma ustalığından
xüsusi danışmaq lazım gəlir. Ona qədərki epik şeirdə daha
çox didaktik hekayəçilikdən və ayrıca
götürülmüş bir
qəhrəmanın həyatının düzxətli təsvirindən istifadə olunurdu.
Nizami süjeti qollu-budaqlı verməklə, bir-birindən seçilən
obrazlar silsiləsini vahid əsər içərisində əritməklə yanaşı təh-
kiyəçilik funksiyasını üçüncü şəxslə (özü ilə)
məhdudlaşdırmır, yeri gələndə əhvalatları qəhrəmanlarının
dilindən təsvir edir, eləcə də öz təsvirçilik rolunu çoxsaylı
informatorlarla – kənar nağılçılarla bölüşürdü. Onun
dövründə epik ənənədə ən geniş yayılmış forma müxtəlif
əhvalatları süni yolla bir süjet daxilində birləşdirmək idi.
Şərqin “1001 gecə” kitabında “Şəhriyar-Şəhrizad” əhvalatı
məhz ərəb mühitində uydurularaq hind, İran, ərəb və türk
xalqlarının müstəqil nağılları bir mətn, daha doğrusu, vahid
süjet məkanında birləşdirilmişdi. “1001 gecə”nin sınaqdan
çıxmış təcrübəsindən bütün sənətkarlar istifadə edirdi. O
53
cümlədən Nizami də “Yeddi gözəl”də həmin strukturdan
daha yaradıcı şəkildə faydalanacaqdı. Şair “Leyli və
Məcnun”da özunəməxsus yolla gedir və süjet ardıcıllığını
poemadakı müəyyən əhvalatları kənar infarmatorların adına
çıxırdı. “Leyli və Məcnun”u diqqətlə nəzərdən keçirdikdə
aydın
görünür ki, o, əvvəlinci fəsilləri bir ozan, dastançı kimi
özü təsvir edir, Məcnunu tam yetişdirib ərsəyə gətirəndən
sonra isə bir neçə səbəbdən kənar nağılçıları köməyə çağırır.
Birincisi, ona görə ki, oxucular əsərin hamıya tanış
hekayətlərdən törədiyini görsünlər. İkincisi, reallığına,
gerçəkliyinə inansınlar. Üçüncüsü, epizodlararası rabitə,
bağlantı təmin edilsin. Bu səbəbdən də Nizaminin təsvirçi
köməkçilərini bir neçə qrupa ayırmaq olar:
a) ümumiyyətlə, şair söz sənətkarını, o cümlədən özünü
nəzərdə tutub məcazi nağılçı, söyləyici obrazı yaradır;
b) istifadə etdiyi konkret yazılı mənbəni nişan verir;
v) nəhayət, şifahi söyləmələrə əsanlandığını bildirir.
Bəzən şair hadisənin mənbəyini obrazlı şəklə salıb
naməlum kənar şəxsə ünvanlayır, konkretlikdən çox uzaq
olur və həmin nəqletmə formasından bədii priyom kimi
istifadə edir:
Bu xəzinənin xəzinə açanı
Sinə xəzinəsinin qapısını belə açır.
38
–
deyərkən Nizaminin heç kimi nəzərdə tutmadığı, öz təxəyyü-
lünün məhsulu olan müxtəlif səpkili epizodları poemanın
ümumi axarına qatmaqla bütöv sturuktur qurmaq məqsədi
daşıdığı göz qabağındadır. Bölmədən bölməyə (epizoddan
epizoda) keçdikcə onun xəyali nağılçıları,
daha doğrusu,
infarmatorları, təsvirçiləri də dəyişir. Şair sanki sehirli bir
aləmin sakinlərini dilə gətirir:
Bu sazın ərğənununu (orqanını) çalan
Pərdədən belə ahəng çıxarır.
39
38
Nizami. Leyli və Məcnun, s. 113.
39
Nizami. Leyli və Məcnun, s. 118.