Şahin Mustafayev

 
 
 
 
92 
videom
əlumatı dalğıcların    həyatının xilas edilməsində əvəz edilməz rol oynayır və 
9 saat ç
əkən xilasetmə əməliyyatı müvəffəqiyyətlə başa çatır. 
Geniş  oxucu kütləsi  üçün  yazılanların    anlaşıqlı  olmasını  təmin etmək üçün 
dem
əliyəm  ki,  əgər bu əməliyyatda  dalğıclardan  istifadə  olunsaydı,  zədələnmiş 
«
dalğıc zəngi»nin yanına ən azı bir sutkadan sonra enmək mümkün olardı və təbii 
ki,  «
dalğıc zəngi»nin qəza qaz ehtiyatı bu müddətə bəs  edə bilməzdi və oradakı 
dalğıclar  həlak ola bilərdilər. Dünya praktikasında  bir  neçə  hadisə  məlumdur ki, 
HSA-lar vasit
əsi ilə  sualtı aparatların    şəxsi heyətləri xilas edilmişdir. 
XX 
əsrin 70-ci illərinin sonunda Xəzərin Azərbaycan  sektorunda  Günəşli 
yatağında neftqazçıxarmanın təcrübi mərhələsinə başlanılır. Günəşli yatağında suyun 
d
ərinliyi 80-200  metr  olduğu  üçün  artıq  yeni  texnologiyalar,  müasir  avadanlıqlar, 
müasir  t
əminat, təchizat gəmiləri və  təbii ki, müasir dalğıc  və  sualtı  aparatların   
al
ınması tələb olunurdu. Və həmin dövrdə dənizdə neftqazçıxarmaya rəhbərlik edən 
şəxslər, xüsusən  də,  el  arasında  «Neftçi Qurban»  kimi  tanınan 
«X
əzərdənizneftqazsənaye»  Ümumittifaq  İstehsalat  Birliyinin  Baş  direktoru 
m
ərhum Qurban Abbasov, onun müavinləri N. Əliyev, Ə. Zeynalov, S.Salmanov 
v
ə  başqaları  bu  problemləri  həll etmək üçün vaxtında  ölkə  rəhbərliyi  qarşısında 
m
əsələ qaldırmışlar. 
H
əmin dövrdə  respublikaya  rəhbərlik  etmiş  ümummilli  liderimiz,  mərhum 
prezidentimiz Heyd
ər Əliyev cənabları sənayenin bütün sahələrinin, xüsusən də neft 
s
ənayesinin inkişafına böyük diqqət yetirirdi. 
M
əhz belə  yanaşmanın  nəticəsi olaraq, XX əsrin 70-80-ci  illərində  respublika 
neft donanması üçün müasir dalğıc və digər avadanlıqlarla təchiz olunmuş gəmilər 

---

 
 
 
 
93 
al
ınmışdır. Bu gəmilərlə birlikdə üçüncü ölkə vasitəsi ilə (çünki 70-ci illərdə əski 
SSRİ-yə, o cümlədən ona daxil olan Azərbaycan SSR-ə  qarşı  yüksək 
texnologiyaların    satılmasını  qadağan  edən  embarqo mövcud idi və  HSA-lar da 
yüks
ək texnologiya avadanlıqları  sayılırdı)  İlk  heyətsiz  sualtı  aparatlar  alınaraq 
ölk
əyə  gətirildi. 1987-ci ildə  Yuqoslaviyada  inşa  olunan  «Titan»  tipli kran 
g
əmilərində İsveçdə istehsal olunmuş «SeaHook» adlı təftiş növlü HSA (4 ədəd), 
1988-ci ild
ə  Finlandiyada inşa  olunan  ixtisaslaşdırılmış  dalğıc  gəmisi  «Akademik 
Tofıq İsmayılov»da isə Böyük Britaniyada istehsal olunmuş «Skorpio-58» adlı işçi 
növlü HSA (1 
ədəd) bu gəmilərin tərkib  hissəsi  avadanlıqlar  kimi  alınaraq 
respublikaya g
ətirilmişdir.  HSA-lar  ölkəyə  gətirilən  kimi  adları  dəyişdirilmiş  və 
«Sea-Hook»lar  «D
əniz  qırğısı»  (Morskoy Yastreb), «Skorpio-58»  isə  «Xərçəng» 
(Krab)  adı  altında  istismara  buraxılmışdır.  Adıçəkilən HSA-lar bu gün də  dəniz 
neftçil
ərinin xidmətindədir. 
H
ərbi məqsədli istiqamət 
HSA-lar dem
ək  olar  ki,  yarandığı  gündən  KİSQV  formasından  başlayaraq,  bütün 
dövrl
ərdə  hərbi  məqsədlərdən  ötrü istifadə  olunmuşdıır.  Əksər hallarda HSA-ların   
əsas vəzifələri, sualtı obyektlərin yerlərinin müəyyənləşdirilməsi, faktiki vəziyyətinin 
d
əqiqləşdirilməsi  və  tələb olunduqda  çıxarılmasından  ibarət  olmuşdur.  Belə  maraq 
obyektl
əri dənizə  düşmüş  təyyarələr,  batmış  gəmilər, istifadə  olunmuş  artilleriya 
qurğuları və hərb üçün maraq kəsb edən digər müxtəlif avadanlıqlar ola bilər. 
İsveç      Hərbi   Dəniz  Donanması        tərəfindən  limanda digər ölkələrin 
sualtı      qayıqların  m      sərhəd    sularını    keçməsi  müəyyənləşdirilərkən 
HSA-lardan istifad
ə maraqlı bir fakt kimi qeydə alınıb. Digər    maraqlı nümunə isə   

---

 
 
 
 
94 
Yapon d
ənizində batmış Koreyaya məxsus sərnişin təyyarəsinə aid «qara qutu»nun 
tapılması olmuşdur. 
HSA-lardan 
geniş  şəkildə  Florida sahilləri  (ABŞ)  yaxınlığında  kosmik peykin 
partlayışından sonra dənizə düşərək batmış qalıqların    axtarılaraq tapılmasında və 
çıxarılmasında istifadə olunmuşdur. Digər hərbi məqsədli istifadə formaları, demək 
olar ki, istehsalat m
əqsədli istifadə formaları (dəniz dibinin tədqiqi, sualtı obyektlərə 
baxış və s.) ilə eynidir. HSA-lardan sırf hərbi məqsədlə yalnız, minalanmış sahələrin 
z
ərərsizləşdirilməsi zamanı istifadə olunur. Belə hallarda HSA-ların    işi minanın 
tapılmasında və onun yanında partladıcı maddənin yerləşdirilməsindən ibarət 
olur.  Bu 
işlər yerinə  yetirilib  qurtardıqdan  və  HSA gəminin göyərtəsinə 
qaldırıldıqdan  sonra  partladıcı  maddə  məsafədən  idarə  olunan  detonator  vasitəsi 
il
ə işə salınaraq, mina məhv edilir. 
Elmi istiqam
ət 
Çox q
əribədir ki, elmi ictimaiyyət müəyyən istisnalar olmaq şərtilə HSA-lara o 
q
ədər də maraq göstərməmişdir. Buna səbəb, bəlkə də elmi-tədqiqat proqramların 
m h
əyata keçirilməsinə  maneçilik törədən  maliyyələşmə  mənbələrinin  məhdud 
olması,  bəlkə  de, HSA-lardan istifadəyə  bütün proqram çərçivəsində  ehtiyac 
ol
maması, yaxud da ki, hər ikisi olmuşdur. Demək çətindir, lakin bəzi böyük dəniz 
ölk
ələrində,  məsələn,  ABŞ,  Kanada,  BÖyük  Britaniya,  Fransa  və  b. müəyyən 
proqramlar maliyy
ələşdirilərək həyata keçirilmişdir. 
ABŞ  okeanoqrafiya  institutları  «Scripps»  və  «Woods  Hole»  yedəkdə  daşınan 
HSA-lardan istifad
ə  edərək,  okeanın  böyük  dərinliklərində  tədqiqat  işləri  aparmış, 
toplanmış məlumatlar əsasında dəniz dibinin geoloji və geofiziki xəritələrini tərtib 

---