355
müvəqqəti inhisara yiyələnmiş Birləşmiş Ştatlar müharibədən
sonrakı dünyada öz hegemonluğunu möhkəmləndirməyə ça-
lışırdı.
Avqustun 8-də SSRİ rəsmi
olaraq Postdam bəyan-
naməsinə qoşuldu və Yaponiyaya müharibə elan etdi. 1945-ci il
avqustun 14-də Yaponiya bildirdi ki, o, Potsdam bəyanna-
məsini qəbul edir. Lakin Kvantın ordusu müqaviməti davam
etdirirdi. Ona görə də SSRİ hərbi əməliyyatı dayandırmadı.
Avqustun 19-da yaponlar əsir düşməyə başladılar. Kvantın
ordusu darmadağın edildi.
Avqustun sonunda Şimali-Şərqi Çin, Koreya, Cənubi
Saxalin, Kuril adaları azad edildi.
Çan-Kayşi hökuməti 1945-ci ilin yayında SSRİ ilə
danışığa girdi. 1945-ci il avqustun 14-də SSRİ ilə Çin arasında
Moskvada müqavilə imzalandı. Müqaviləyə görə Port-Artur
SSRİ və Çinin istifadə etdiyi hərbi-dəniz bazası olmalı idi.
Dalney limanı isə bütün ölkələr üçün açıq liman hesab edildi.
1945-ci il avqustun 28-dən amerikanlar öz qoşunlarını
Yaponiya ərazisində yerləşdirməyə başladılar. 1945-ci il
sentyabrın 2-də Tokio boğazında ABŞ-ın «Mussiri» linkorunda
Yaponiya danışıqsız təslim olmaq aktını imzaladı.
Müharibənin əsas yekunları
İkinci dünya müharibəsi hərbi əməliyyatların səciyyəsinə
görə Birinci dünya müharibəsindən çox fərqlənirdi.
Birinci
dünya müharibəsi əsasən mövqe, müdafiə, İkinci dünya
müharibəsi isə texnikadan, tank, təyyarələrdən geniş istifadə,
atəş gücünün artmasına görə daha çox hücum müharibəsi idi.
İkinci dünya müharibəsi daha manevrli, dinamik, hərbi
əməliyyatların coğrafi miqyasına görə daha geniş olmuşdu.
Müharibənin gedişində silahların dağıdıcı gücü durmadan
artmış, axıra yaxın raket və nüvə silahları tətbiq edilmişdi. Əgər
356
Birinci dünya müharibəsi 4 il 3, 5 ay davam etmiş, onda 1
milyarddan çox əhalini, 4 milyon kv.km-dən
çox ərazini əhatə
edən 30-dan çox dövlət iştirak etmişdirsə, İkinci dünya
müharibəsi 6 il davam etmiş, bu müharibədə 61 dövlət iştirak
etmişdir ki, onların ərazisi 22 milyon kv.km-dən çox, əhalisi isə
1.7 milyard nəfər idi. Əgər Birinci dünya müharibəsində 70
milyon adam səfərbərliyə alınmış, onlardan 13,6 milyon nəfəri
ölmüş, 20 milyonu isə şikəst olmuş və yaralanmışdırsa, İkinci
dünya müharibəsində 110 milyon nəfər səfərbərliyə alınmış, 60
milyondan çox adam həlak olmuş və yaralanmışdır. Əgər
Birinci dünya müharibəsində maddi itki 360 milyard, o cüm-
lədən müstəqil hərbi xərclər 208 milyard dollar olmuşdursa,
İkinci dünya müharibəsi bəşəriyyətə 1 trilyon 117 milyard
dollara başa gəlmişdi.
İkinci dünya müharibəsində 61 dövlət iştirak edirdi: on-
lardan 50-si Antihitler koalisiyasının, II-i isə "öx" dövlətlərinin
üzvü idi. Əsas cəbhə alman-sovet cəbhəsi idi. 1944-cü ilin
yayına qədər o biri cəbhələrdən 20
dəfə çox, İkinci cəbhə açıl-
dıqdan sonra isə 1,8 – 2, 8 dəfə çox sovet-alman cəbhəsində or-
du toplanmışdı. Sovetlər almanların 506,5 diviziyasını, əlal-
tılarının isə 100 diviziyasını, müttəfiqlər isə cəmi 176 divi-
ziyanı məhv etdilər. Sovet İttifaqı Yaponiyanın 49 diviziyasını
və 27 briqadasını məhv etdi. 7 milyon Sovet əsgəri Avropada,
1,5 milyon isə Asiyada həlak oldu.
Müharibədə 60 milyon adam ölmüş, 20 milyona yaxın
isə yaralanmışdı. SSRİ-dən 27 milyon ölən, 10 milyon itkin
düşən oldu. Almaniyadan 13,6 milyon ölən və itkin düşən ol-
muşdur. Bu müharibədə Polşa – 6 milyon, Çin – 5 milyon,
Yaponiya – 2,5 milyon, İndoneziya – 2 milyon, Yuqoslaviya –
1,7 milyon, Filippin – 1 milyon, Fransa – 600 min, İtaliya 500
min, İngiltərə – 375 min, ABŞ – 300 min adam itirdi.
İkinci dünya müharibəsində faşizm üzərində qələbənin
səbəbləri içərisində Antihitler koalisiyasına daxil olan
357
dövlətlərin siyasi, iqtisadi, hərbi
və ideoloji sahədə bütün
fəaliyyətlərini cəbhədə qələbəyə istiqamətləndirmələri, arxa ilə
ön cəbhənin birliyi, sahmanlanmış hərbi təsərrüfatın
yaradılması, müqavimət və partizan hərəkatı, bütün dünya
xalqlarının faşizmə qarşı mübarizəsi, Sakit okean, Afrika və
Aralıq dənizində aparılan hərbi əməliyyatların uğurluluğu,
ikinci cəbhənin açılması, ABŞ-ın maddi və hərbi köməyi
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Faşizm üzərində qələbədə SSRİ silahlı qüvvələri,
həmçinin Stalinin böyük siyasi iradəyə və təşkilatçılıq
bacarığına malik olması da müstəsna rol oynamışdır.SSRİ-nin
geniş əraziyə malik olması, şaxtalı rus qışı,
spirtli içki vermək
nəticəsində rus xalqının döyüşkənliyinin artırılması, bütün
xalqın Stalinə inamı, Qərb silahlarından istifadə, hitlerçilərin
müdafiə taktikasından istifadə etməsi nəticəsində partizan
müharibəsinin genişlənməsi, rusların “top əti” kimi özünü
qurban verməsi də Sovet silahlı Qüvvələrinin alman faşizmi
üzərində qələbəsinə təsir edən amillərdən idi.
Bəzi burjua tarixçiləri faşizmin məğlubiyyətinin
səbəblərini Hitlerin xəyalpərvər olması, almanların
kifayət
qədər vətənpərvər olmaması, Feldmarşal Paulyusun xəyanəti,
SSRİ-nin döyüşə daha çox sayda canlı qüvvə çıxarması, yəni
“ət hesabına qələbə çalması” və s. amillərlə izah etməyə cəhd
göstərirlər.
Ən başlıca səbəb isə alman faşistləri və yapon
millitaristlərinin hücumuna məruz qalan ölkələrin xalqlarının
Vətən və azadlıq uğrunda ədalətli müharibə aparması idi.
Faşizm üzərində qələbədə Azərbaycan xalqının da öz
payı vardır. Cəbhəyə gedən 640 min nəfərdən təqribən 60%-i
geri qayıtmamışdı. Sovet cəbhəsində istifadə edilən yanacağın
70%-ni Bakı ödəyirdi. Bakı 75 milyon ton neft verirdi.
Azərbaycanda təşkil edilmiş 77, 223, 271, 402, 416-cı milli
358
deviziyalar bütün müharibə ərzində düşmənə qarşı fədakarlıqla
vuruşmuşlar.
Bakı döyüşən ordunun cəbhəxanalarından biri idi.
Burada «Katyuşa» raketi, «Şnakin» pulemyotu istehsal edilir,
«YAK-3» qırıcı təyyarəsi yığılırdı. Ümumiyyətlə, Bakıda 130
növ silah və hərbi sursat hazırlanırdı. Azərbaycanın mərd
oğullarından 121 nəfəri cəbhədəki rəşadətinə görə Sovet İttifaqı
Qəhrəmanı adına layiq görüldü. 30 nəfər «Şöhrət» ordeninin
hər üç dərəcəsi ilə, 176 min
nəfər isə müxtəlif ordu və
medallarla təltif edildi.
İkinci dünya müharibəsinin ən mühüm siyasi
yekunlarından biri bəşəriyyətin faşizm taunundan xilas edilməsi
idi.
Müharibənin gedişində dinc yanaşı yaşamaq prinsipinə
əsaslanan yeni beynəlxalq münasibətlər sisteminin
formalaşmasının başlanğıcı qoyuldu.
Müharibə müstəmləkə sisteminə sarsıdıcı zərbə vurdu,
dünyada yeni geosiyasi dəyişikliklərə səbəb oldu.
SSRİ-nin nüfuzu artdı, o dünyanın iki qüdrətli
dövlətindən birinə çevrildi. Sovet ititfaqı müharibə nəticəsində
yaranmış dünya sosializm düşərgəsinə rəhbərlik etməyə
başladı.
Kapitalizm dünyasında ABŞ-ın qeyd-şərtsiz liderilyi
qəti möhkəmləndi və dünyanın birinci hərbi-siyasi və iqtisadi
cəhətdən güclü dövlətinə çevrildi.
Müharibədə məğlub
olmuş Almaniya, İtaliya, Yaponiya
kimi ölkələrdə isə xarici siyasətdə hegemonluqdan əl çəkildi və
«iqtisadi möcüzə» baş verdi. Çünki bu ölkələr demokratik
quruluş şəraitində modernləşdirməni gücləndirdilər, sənayenin
inkişafının üçüncü «yolu»nun axtarışına, ictimai münasibətlərin
sənaye məkanı tipinin formalaşmasına nail oldular.
Dünya mədəniyyətinin xilas edilməsi,
bəşəriyyətin
həyatı və tərəqqi yolu ilə inkişafı üçün şərait yaradılması müha-