Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
215 
Çemberlenin apardığı  tədbirlərə kifayət qədər  əhəmiyyət verilmirdi. 
İngiltərə hökuməti öz hərbi qüvvələrinin qüdrətini çox ləng artırırdı. 
İngiltərənin real siyasət yeridən xadimləri, məsələn, Uinston Çörçill 
belə hesab edirdi ki, artıq müharibə real idi, ondan qaçmaq olmazdı. 
Bir cüzi ümid qalmışdı ki, bu da Rusiya iilə ittifaq idi. Lakin 
Çemberlen hökuməti və onun tərəfdarları  Çörçillə hesablaşmırdılar. 
Bu zaman Almaniya artıq Avropada müharibəni genişləndirirdi və 
hər gün bəşəriyyət fəlakətə doğru gedirdi. 1939-cu ilin martın 19-da 
artıq Almaniyanın Rumıniya üçün də  təhlükə yaratdığını görəndə 
İngiltərə SSRİ-yə müraciət etməli oldu. 1939-cu ilin aprelin 14-də 
İngiltərə SSRİ-yə Almaniyanın ona qonşu olan dövlətlərdən hər hansı 
birinə hücum edəcəyi təqdirdə müqavimət göstərəcəyini bəyan 
etməyi təklif etdi. Lakin SSRİ  rəhbərliyi başa düşdü ki, İngiltərə 
bununla Almaniya ilə SSRİ-ni təkbətək müharibə aparmağa sövq 
etmək istəyir.  1939-cu ilin mayın 9-da İngiltərə hökuməti Moskvaya 
bildirdi ki, sovet hökuməti  İngiltərə  və Fransaya kömək etmək 
mənasında öz üzərinə öhdəlik götürməlidir.   Lakin onların verdikləri 
təkliflər SSRİ üçün qəbuledilməz idi. 1939-cu il mayın 27-də SSRİ 
bu barədə öz fikrini İngiltərə və Fransaya bildirdi. İngiltərə və Fransa 
SSRİ ilə danışıqları 1939-cu ilin yayınadək davam etdirdi. Lakin bu 
danışıqlar heç bir nəticə vermədi.  
 1939-cu 
ilin 
martında Almaniyanın Düsseldorf şəhərində 
Britaniya sənaye federasiyası ilə Alman impriya sənaye qrupu 
arasında saziş bağlandı. Sazişdə nəzərdə tutulurdu ki, hər iki sənaye 
sistemi daha geniş əməkdaşlıq edə bilər. Bu sazişdən sonra İngiltərə 
ilə Almaniya arasında danışıqlar başlandı. Bu danışıqlar 1939-cu ilin 
iyununda başlanmışdı və iyula qədər davam etdi.  
 
İngiltərə belə güman edirdi ki, onun Almaniya ilə danışıqları 
Almaniyanın SSRİ-yə qarşı müharibəyə başlaması ilə  nəticələnər. 
Ona görə  də onlar bir tərəfdən SSRİ, digər tərəfdən Almaniya ilə 
danışıqlar aparmaqla onun diqqətini qərbdən yayındırmaq 
istəyirdilər. 1939-cu ilin yayında Almaniya SSRİ-yə müraciət etdi ki, 
onunla hücum etməmək barədə müqavilə bağlasın. 1939-cu ilin 
avqustunda beynəlxalq vəziyyətin kəskinləşdiyi bir dövrdə SSRİ iki 
şərtdən birini qəbul etməli idi. Ya Almaniyanın  təklifini qəbul 
etməli, ya da ona qarşı müharibəyə başlamalı idi. Nəticədə 1939-cu il 
avqustun 23-də SSRİ ilə Almaniya arasında müqavilə bağlandı. Bu 
müqavilə ilə SSRİ müəyyən müddətə vaxt qazandı.  
 
216
 
İkinci dünya müharibəsi dövründə İngiltərənin beynəlxalq 
vəziyyəti və xarici siyasət fəaliyyəti 
 
 
İngiltərə, Fransa, ABŞ-ın təcavüzkara qarşı vahid cəbhə 
yaratmaq istəməmələri  İkinci dünya müharibəsinin başlanması 
səbəblərindən biri oldu. 1939-cu ilin  sentyabrın 1-də Almaniya 
Polşaya hücum etdi. Hitler belə güman edirdi ki, İngiltərənin hakim 
dairələri Polşaya görə Almaniyaya müharibə elan etməzlər. Hitler 
Polşaya hücum ərəfəsində öz generallarına demişdi ki, “mən bu yazıq 
Çemberlen və Daladyeni Münxendə tanımışam. Onlar hədsiz 
qorxaqdırlar və hücum etməzlər.”  Əslində Çemberlenin xarici 
siyasəti Hitleri buna inandırmışdı. Polşanın işğalı Almaniyanın hərbi 
gücünü daha da artırdı.  Əgər  İngiltərə hakimiyyəti bilsəydi ki, 
Almaniya oradan birbaşa SSRİ-yə hücum edəcək, narahat olmazdı. 
Lakin Polşaya hücum İngiltərədə belə başa düşüldü ki, Almaniya 
nəinki Qərbi .Avropada, hətta dünyada da öz hegemonluğunu qurmaq 
istəyir. Bu İngiltərənin maraqlarına zidd olduğundan  İngiltərə 
Almaniyanın bu mövqeyi ilə barışa bilməzdi. Məhz buna görə  də 
İngiltərə ilə .Almaniya arasında müharibə başladı. Belə ki, İngiltərə 
Almaniyaya ultimatum verdi ki, Polşadan qoşunlarını geri çəksin. 
Almaniya isə buna əhəmiyyət vermədi. Ona görə  də 1939-cu il 
sentyabrın 3-də İngiltərə Almaniyaya müharibə elan etdi.  
İngiltərənin Almaniyaya müharibə elan etməsi daxili vəziyyətlə  də 
əlqədar idi. 1939-cu ilin sentyabrında Londonda olan ABŞ-ın səfiri 
Kennedi göstərirdi ki, Əgər  İngiltərə hökuməti Almaniya ilə sülh 
bağlasa idi, bu hökumət ilk növbədə öz xalqı  tərəfindən kənara 
atılmış olardı.  İngiltərə ilə eyni vaxtda Fransa da Almaniyaya 
müharibə elan etdi. İkinci dünya müharibəsi yanğını Avropanı əhatə 
etdi.  
İkinci dünya müharibəsi italyan-alman qrupu ilə ingilis-fransız qrupu 
arasında imperialist müharibəsi kimi başladı. Bununla bərabər qeyd 
etmək lazımdır ki, İngiltərə üçün müharibə  hələ başlandığı andan 
müəyyən mənada antifaşist,  ədalətli xarakter daşıyırdı. 1939-cu ilin 
sentyabrından 1940-cı ilin aprelinə  qədər Qərbi Avropada hərbi 
əməliyyatlar çox kiçik həcmdə olduğundan bu tarixdə “oturaq” 
müharibə də adlanır.  

---

 
217 
İngiltərə Almaniyaya müharibə elan etdikdən dərhal sonra 
mühafizəkarlar koalision hökumət təşkil etmək istədilər. Bu 
hökumətin tərkibinə leyboristlər və liberallar da daxil edilməli idi.. 
Leyboristlər  İngiltərənin Almaniyaya müharibə elan etməsini 
bəyənsələr də, liberallarla birlikdə Çemberlenin təklifini qəbul 
etmədilər. 1939-cu ilin  sentyabrın 8-də mühafizəkarlar, leyboristlər 
və liberlallar “siyasi saziş imzaladılar. Çemberlen hökumətinin 
tərkibinə  məşhur siyasi xadim U.Çörçill də daxil oldu. Çörçill hələ 
vaxtilə İngiltərənin müharibə təhlükəsi ilə əlaqədar silahlandırılması 
tərəfdarı idi. Həmçinin A.İden də hökumətin tərkibinə daxil edildi. 
Bütün bunları Çemberlen xalqın nəzərində öz nüfuzunu qaldırmaq 
üçün edirdi.  
İngiltərə  və Fransa tərəfindən aparılan hava müharibəsi çox 
məhdud xarakter daşıyırdı. Ancaq açıq dənizdə Alman gəmilərinə 
hücumla kifayətlənirdi.  İngiltərə bombardımançı aviasiyası öz 
funksiyasını  Almaniya üzətində  təbliğat aparmaqla bitmiş hesab 
edirdi. Almaniya isə “qəribə” müharibədən Qərbi Avropanın digər 
ölkələrinə hücuma hazırlaşmaq üçün istifadə etdi. 1939-cu il noyabr 
ayının 17-də  və dekabr ayının 4-də  İngiltərə  və Fransa arasında 
iqtisadi və maliyyə məsələlərinə dair müqavilə imzalandı. 1940-cı il 
mart ayının 29-da isə ingilis-fransız ali hərbi şurası birgə qərar qəbul 
etdi ki, istər  İngiltərə, istərsə  də Fransa bir-birilə razılaşmadan 
ayrılıqda Almaniya ilə sülh bağlamayacaqlar. Artıq 1940-cı ilin 
yazında  İngiltərə kontinentə  400 min qoşun çıxartdı.  İngiltərənin 
silahlı qüvvələrinin və ingilis hərbi təsərrüfatının təşkili müharibənin  
birinci mərhələsində nizamsız idi. İngiltərənin hakim dairələri belə 
hesab edirdilər ki, ölkəni hərbi sistemə salmağa tələsmək lazım 
deyildir. Onlar iqtisadi siyasətdə biznesi yenə  də  əsas iş hesab 
edirdilər.  
Sovet-Fin müharibəsi başlanan zaman İngiltərənin hakim 
dairələri SSRİ-yə qarşı böhtan kampaniyasına başladı.  İngiltərə 
mətbuatı, kilsəsi, parlament və hökumət üzvləri Sovet ittifaqını 
təcavüzkar dövlət kimi göstərdilər və onun Millətlər Cəmiyyətindən 
çıxarılmasına səs verdilər. Ölkədə antisovetizm dalğası gücləndi. 
Fəhlə sinfinin qabaqcıl dairələri ingilis hakim dairələrinin SSRİ 
əleyhinə  təbliğatına qarşı  çıxırdılar.  İngiltərədə çoxsaylı mitinq və 
yığıncaqlar keçirildi ki, onun iştirakçıları Sovet ittifaqını müdafiə 
edən qətnamə qəbul etdilər. İngiltərənin hakim dairələri belə güman 
 
218
edirdilər ki, Sovet-Fin müharibəsi SSRİ-nin xeyli zəifləməsinə gətirib 
çıxardacaqdır. Onlar Finlandiyaya kreditlə, hərbi ləvazimatla kömək 
edirdilər. 1940-cı il martın 19-da icma palatasındakı  çıxışında 
Çemberlen məlumat verirdi ki, İngiltərə Finlandiyaya Sovet-Fin 
müharibəsi zamanı 101 təyyarə, 114 min silah, 185 min mərmi 100 
top vermişdir. Həmçinin 400 dəniz minası, 50 min əl qumbarası, 
15700 bomba, 800 rabitə vasitəsi, 200 tank əleyhinə silah və s. 
vermişdir. Bununla bərabər İngiltərə hökuməti Finlandiyaya könüllü 
dəstələr  də göndərmişdi. Həmçinin  İngiltərə Finlandiyaya silahlı 
qoşun da göndərməyə hazırlaşırdı. 150 min nəfərdən ibarət İngiltərə - 
Fransa  ekspedisiya korpusu  Finlandiyaya getmək üçün 
hazırlanmışdı. Eyni zamanda  Sovet İttifaqına Şimaldan İngiltərə və 
Fransa fakim dairələri    hücuma  keçməyə hazırlaşmağı 
planlaşdırırdılar. Bu tarixdə Şimal planı da adlanırdı.  
 
İngiltərə və Fransa Türkiyə ilə danışıqlar aparmağa başladılar 
ki, o, SSRİ-yə qarşı müharibədə iştirak etsin.  
Fransız generalı Qamelen öz memuarlarında yazırdı ki, ingilis-fransız 
qoşunlarının hücumu Almaniya ilə  İngiltərə  və Fransa arasında 
müharibəyə son qoymalı idi. Cənubdan SSRİ-yə qarşı hücuma 
keçmək üçün Yaxın  Şərq aviasiya bazasına çevrilməli idi. Oradan 
onlar SSRİ-nin iqtisadi cəhətdən  ən mühüm strateji nöqtələrini -  
Bakını, Batumini, Potini, Qroznını tutmağı planlaşdırmışdılar.  Bu 
əməliyyat “yağ  və  bıçaq” adlanırdı. Bu zərbəni dənizdən ingilis-
amerikan donanması müdafiə etməli idi. Sonra Türkiyə,  İran və 
Əfqanıstan  ərazisindən SSRİ-yə qarşı quru qoşunlarının  əməliyyatı 
nəzərdə tutulurdu. SSRİ əleyhinə şimaldan və cənubdan eyni vaxtda 
hücuma keçilməli idi. Lakin onların gözlədiyi kimi alınmadı. Məğlub 
olduğunu görən Finlandiya hökuməti SSRİ-dən sülh istəməyə 
məcbur oldu. 1940-cı il martın 12-də Moskvada SSRİ və Finlandiya 
arasında sülh müqaviləsi bağlandı. SSRİ ilə Finlandiya arasında 
bağlanan sülh müqaviləsi SSRİ-yə hücum etmək haqqında ingilis-
fransız planını puça çıxartdı. 1940-cı ilin 27 martında Londondakı 
İmperiya müdafiə komitəsində ingilis və fransız  hərbi xadimlərinin 
müşavirəsi təşkil edildi. Belə qərara gəlindi ki, Qara dəniz blokadaya 
alınsın və bu yolla Qafqaz nefti ələ keçirilsin, Aralıq dənizinin şərq 
hissəsində isə hərbi hava qüvvələri yerləşdirilsin.  
 Nevil 
Çemberlendə beynəlxalq hadisələrin gedişini 
əvvəlcədən görmək və düzgün başa düşmək bacarığı yox idi. Onun 

---