SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

FCtSlL III. ELEKTRiK KiıŞFlYYATI HAQQINDA ÜMUMI MCTLUMAT

Elektrik kaşfiyyatı yer qabığında tabii proseslar natica- sinda meydana çıxan va yaxud da süni yollarla yaradılan elekt- r^{omaqnit sahalarinin ölçülmasina asaslanır. Geoloji obyektlarin} müxtalifliyindan asılı olaraq elektrik kaşfiyyatı fiziki sahalarin xüsusiyyatlarinin neca dayişdiyini aşkar edir. Digar kaşfiyyat ü^{sullarından farqli olaraq elektrik kaşfiyyatına daha çox müxta-} lif üsullar daxildir. Bu üsulların bazilari yer sathinda tabii elek- trik sahalarinin yayılmasını öyranir.

Elektrik kaşfiyyatı filiz yataqlarlnın axtarışında mühüm rol oynayır. Bela ki, filiz kütlalarinin elektrik keçiriciliyi atraf mühitlarin elektrik keçiriciliyindan farqlanir. Onlar yer sathin- da tadqiq edilan elektromaqnit sahalarin xarakteristikasına kas- kin tasir göstarirlar. Elektrik kaşfiyyatı hamçinin mühandis geoloji va hidrogeoloji tadqiqatlarda da ahamiyyatli üsullardan sayılır. Bela ki, sulu layların aşkarlanmasında va plana alınma- sında, mühandisi tikintilarin yerlaşdiyi sahada asas süxurlann yerlaşma darinliklarinin tadqiqinda va s. geniş istifada olunur.
Neft va qaz yataqlarının axtarışında va kaşfiyyatında alalxüsus çökma süxurların neft va qaz yataqları ila zangin olan horizontlarında struktur şaraitinin tadqiqi maqsadila elektrik kaşfiyyatı geniş tatbiq olunur. Geostruktur masalalarin halli ila barabar elektrik kaşfiyyatı digar geofiziki kaşfiyyat üsulları ila yanaşı neft va qaz yataqlarının birbaşa axtarışı üçün tatbiq olunan üsuldur.
Neftli-qazlı cahatdan perspektivli yataqların birbaşa tad- qio,inda elektrik kaşfiyyatının rolu ondan ibaratdir ki, neftli qazlı süxurların xüsusi müqavimati sulu süxurların xüsusi mü- qavimatindan kaskin farqlanir. Mahz bu xüsusiyyatina göra elektrik kaşfiyyatı neftli-qazlı yataqların birbaşa axtanşında bilavasita tatbiq olunur.

1. Fiziki sahalar

Har hansı nöqtasi sabit ve dayişan kamiyyatlarla xarak- tcriza olunan faza fiziki saha adlanır. Bu kamiyyatlar vektorial va skalyar ola bilar. Onların sahalari ise müvafiq olaraq vekto- rial va skalyar sahalar adlanırlar.

Agar müayyan zaman müddatinda har hansı fazanm va ya istiqamatin bütün nöqtalarinda fiziki kamiyyatin modulu va istiqamati eynidirsa, bu zaman saho bu fozada va istiqamatda bircins saha adlanır.
Agar kamiyyatin modulu va istiqamati sahanin bir nöq- tasindan digarina qadar dayişirsa, bela saha müxtalifcinsli saha adlanır. Fazanm bütiin nöqtalarinda fiziki kamiyyatin modulu va istiqamati uzun müddat dayişmazsa, bela sahalar sabit saha- lar, digar halda isa dayişan sahalar adlanır. Sahanin fiziki ka- miyyatinin dayişma xassasindan asılı olaraq sahalar izotrop va anizotrop sahalara ayrılırlar. İzotrop sahalar bütün istiqamatlar- da bircinsdirlar, anizotrop sahalar isa 2 istiqamatda bircinsdir- lar. Maddanin fiziki xüsusiyyatlorinin istiqamatdan asılılığına anizotropiya deyilir (şakil 3.1).
Q1 fxın

|ü2 Fxm

Şakil. 3.1. Maddanin fiziki xüsusiyyatlarinin istiqamatdan asılılığı (anizotropiya)

qı > 2 Şarti daxilinda mühit anizotrop mühit adlamr. Anizotrop mühit anizotropiya amsalı adlanan parametrla xarak- teriza olunur va aşağıdaki düsturla tayin edilir:

_{fiı ' z} (3 • 1)
Burada, pt -laylanmaya perpendikulyar istiqamatda farz o^{lunan xüsusi müqavimotin qiymati, p2- laylanmaya paralel} is^{tiqamatda farz olunan xüsusi müqavimatin qiymati, X- ani-} zo^{tropiya amsalıdır.}
Agar X= I olarsa miihit izotrop mühit adlanır. Ogor U olarsa mühit anizotrop mühit adlanır.
Agar Z < 1 olarsa anizotropiya paradoksu adlanır.Yani qanundan kanara çlxır va nadir hallarda rast galinir.
Elektrik kaşfiyyatında tabii va süni yolla yaradılmış elektromaqnit ^{sahalari tadqiq olunur. Süni elektromaqnit saha-} lari qalvanik va induktiv üsullarla yaradılır. Qalvanik üsulda yera basdırılmış 2 elektroda sabit va ya dayişan elektrik cara- yanı verilir va naticada buradan yerda yayılan dayişan elektro- maqnit sahasi şüalanır. Elektrik kaşfiyyatında tadqiq edilan fi- ziki saha potensial saha adlanır. Potensial sahalar potensial va garginliklo xarakteriza olunurlar.
Garginlik elektrik sahasina gatirilmiş “+q” yüküno tasir edan sahanin qüvvosidir (F).
E —— / q (3.2)
Garginlik vektorial kamiyyotdir. Agar carayan manbayi nöqtavidirsa, har hansı P nöqtasinda E vektorunun istiqamati manba ila hamin nöqtani birlaşdiran düz xattin üzarina düşür. Agar saha bir neço manba ila yaradılırsa, bu sahanin garginliyi har bir manbanin hamin nöqtada yaratdığı garginliyin vektorial camina barabardir. Gorginliyi böyük olan sahada eyni poten- siallı sahalar bir-birine yaxın, garginliyi kiçik olan sahada isa eyni potensiallı sahalar bir-birindan uzaq olur. Xüsusiyyatlari yer qabığının geoloji quruluşundan asılı olan fiziki sahaya geo- fiziki saha deyilir. Kaşfiyyat gcofizikasında normal va anomal geofiziki sahalar tadqiq edilir. Normal geofiziki sahalar geoloji sahani tasvir edan bircins sahadir. Fiziki xüsusiyyatlari eyni olmayan eyni yaşlı va eyni tipli qatlar normal geofiziki sahalari
yaradır. Lokal geoloji obyektlarin yaratdığı sahalar anomal geofiziki sahalar adlanır. Kaşfiyyat geofizikasında bir çox fizi- ki sahalar fasilasizdir, yani bir nöqtadan digar nöqtaya münta- zam olaraq dayişir. Bu baxımdan da geofiziki sahalar müxtalif geoloji sahalardan kaskin farqlanir.

2. 
   Stlxurların elektrik xüsusiyyatlarini müayyan edan