SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Fi3SİL II. QRAVİMETRİK Ki3ŞFİYYAT

1. 
   Yerin qravitasiya sahasinin nazariyyasi va ağırlıq
   

qüvvasi

Qravimetrik kaşfiyyat Yer üzarinda qravitasiya sahasi- nin paylanmasını öyranir. Bu sahanin dayişmasinin öyranilmasi yer qabığında dağ süxurlarının sıKlığının qeyri-bircinsliyinin aşkar edilmasinda, bununla da tadqiqat sahasinin geoloji quru- luşunun öyranilmasinda mühüm ahamiyyat kasb edir. Qravi- metrik kaşfiyyat asasan aşağıdakı masalalari hall edir

1. 
   Regional masalalar - Yer qabığının darinlik qurulu- şunu, onun fundamentinin öyranilmasi va arazinin tektonik rayonlaşdırılması va s.
   
2. 
   Struktur masalalar - Yer qabığını taşkil edan qatların struktur formasının tayini;
   
3. 
   Neft-qaz va filiz yataqlarının birbaşa axtarışı - çökma süxurlarda karbohidrogenlarin müayyanlaşdirilmasi.
   
1. 
   Ağırlıq qüvvasi
   

Nyütonun ümumdünya cazibo qanununa göra r masafa- sinda yerlaşan iki mı va m2 kütlalari arasında caziba qüvvasi mövcuddur:

F —— G
C = 6,67 10°’q°'sm’san°‘" -qravitasiya sabitidir.
(2.1)

Qravimetriyada adatan ağırlıq qüvvasi deyil, onun sar- bastdüşma tacili ölçülür. Bildiyimiz kimi Yer ellepsvari for- mada olduğundan ekvator va qütblarda sarbastdüşma tacilinin qiymati müxtalif olur (şakil 2.1).

Şakil 2.1. Sarbastdüşma tacilinin qiymatinin qütblarda müxtalifliyi

Qravimetrik kaşfiyyatda ağırlıq qüvvasinin tacili ifadasi- nin avazina ağırlıq qüvvasi tersini işlanilir. Agar nazara alsaq ki, F—mg. m —lkq olsa, F—g barabarliyi alınır. Ağırlıq qüvvasi- nin vahidi kimi Qalileo Qalileyin şarafina olaraq i Qal götürü-

lür: lQaf —— ₂ —— 0,01
san
m

san ²
(2.2)

Qravikaşfiyatda 1Qal çox böyük ölçü vahidi olduğundan mlQal-dan istifada olunur. lml Qal— I C’Qal.
Ağırlıq qüvvasinin tayini maqsadila düzbucaqlı koordinat sistemindan istifada olunur. Düzbucaqlı koordinat sisteminda Z oxunu yerin flrlanma oxu ila, yerin markazini isa koordinat başlanğıcında tasavvür edarak, ağırlıq qüvvasini nazardan keçi- rak (şakil 2.2).
A (x,y,z) müşahida nöqtasidir. Yer üzarinda verilan A nöqtasinda ağırlıq qüvvasi 2 qüvvanin cami kimi tasvir olunur.
ğ —— F+ c , burada F dm kütlali cisma yer tarafindan tasir edan qüvvadir, c isa yerin öz oxu atrafinda fırlanması naticasinda omala galan markazdanqaçma qüvvasidir. Biz vahid kütlali ele- ment üçün ağırlıq qüvvasini yazsaq, onda:

^m , dF —— G_r^{dm dm}

(2.3)

r’ ² r ²
alırıq. Burada, r —— ( ) +( y) + ( ) alınır. Ogar
F-in va r-nin x, y, z oxları üzra proyeksiyalarını yazsaq aşağı- dakıları alanq:

X

Şakil 2.2. Ağırlıq qüvvasinin tayini

F —— N * cos(F^ x) = F



⁰ dm

——•!
3
r

Fp —— F * cos(N^ r) —— N

'”/
⁰ dm
r’


(ty — y) ; (2.5)

0 ^dm (r—z)
r’

Burada, V-Yerin hacmidir.

Agar, uyğun olaraq c-nin da x, y, z üzra proyeksiyasını yazsaq aşağıdakılan ^alarıq:
= n›² r ‘, c, —— n›²z ; c —— ca² y ; c —— 0 ; (2.6)
r r

!.
Bu zaman ağırlıq qüvvasinin x, y, z oxları üzra proyeksiyala- rina uyğun olaraq aşağıdakı şakilda yaza bilarik:

g. ——^ 0 <sup>dm




0</sup> dm


(e — z) + 0 (2.7)

3. 
   Ağirliq qüvvasinin potensialı. Geoid anlayqı
   

Ağirlıq qüvvasi g vektoriyal kamiyyat olmaqla yanaşı skalyar kamiyyatla -potensial ( W(x, y, z)) ila da xarakteriza olunur. Bu funkusya ağırlıq qüvvasinin tasiri altında vahid kütlanin sonsuzluqdan müşahida nöqtasina harakati zamanı
yerina yetirilan işa barabardir olub aşağıdaki kimi ifada olunur (şakil 2.3).

Şakil 2.3.Ağırlıq qüvvasinin istifadasina dair

W(x, y,z) —— G
⁰ dm
+ ^{1 2} (x


² + y
² ) (2.8)

r 2

Burada; H= G

qüvvasinin potensialı,

-yer tarafindan cisma tasir edan caziba

U m² (z ² + y ² ) -markazdonqaçma quvvosinin (c)
2
potensialıdır.
Ağırlıq qüvvasinin potensialının x, y, va z dayşanlarina göra birinci tartib töramalarini tapaq. Bu maqsadlo cazibo
I
qüvvasinin potensialı, düsturunda inteqralaltı _r ifadasinin x,
y, z dayşanlarina göra birinci tartib töramalarini hesablayaraq müvafiq olaraq aşağldakı kimi yazarıq.
, - ı , n — z

_* ( )- =
₃ (2.9)
r

Markazdanqaçma qüvvasinin x, y, z dayşanlarina göra birinci tartib töramalarini müvafiq olaraq aşağıdaki kimi yazarıq.


^öU = 0 (2.10)
Belalikla, ağırlıq qüvvasinin potensialının x, y, va z dayşanlarina göra birinci tartib töramalarini müvafiq olaraq aşağıdaki kimi yazarıq.

⁰ dm
= GJ



dm
öW
”/ _r’
dm
r’

(c — z) + 0

(2.11)

2.11 düsturları ila 2.7 düsturlarının müqayisasindan _aşagıdakı barabarliklor alınır.


(2.12)
Bu barabarliklardan bela naticaya galmak olar ki, ağırlıq qüvvasinin ^{potensialının har hansı s dayişanina göra birinci} tartib töramasi ağlrlıq qüvvasinin potensialının bu istiqamata göra töramasina barabardir.
(2.13)
Burada iki hala nazar salaq:

1. 
   g -nin istiqamati t -in istiqamatina perpendikulyar olarsa (şakil 2.4) onda 2.13- düsturu aşağıdaki kimi ifada olunacaq.
   

S


g
Şekil 2.4. (2.13)-düsturuna dair nümuna


(2.14)


W(x, y, z) —— const (2.15)
2.15 tanliyi barabar potensiallar sathinin tanliyidir. barabar potensiallar sathinin asas xassasi ondan ibaratdir ki, har hansı nöqtada ağırlıq qüvvasi bu satha normal istiqamatda yönalib. Bela sath saviyya sathi adlanır. Konstantın müxtalif qiymatlarina müKtalif saviyya sathlari müvafiq galir. Konstantın qiyrnatini ela seçmak olar ki, müvafiq saviyya sathi okeanların va danizlarin sakit halda sathlari ila üst-üsta düşsün. Bela sath Yerin forması kimiqabul edilir va Geoid adlanır. Saviyya sathlari bir-biri ila na kasişir, na da toxunurlar.

2. 
   g -nin istiqamati s -in istiqamati ila üst-üsta düşür. Onda onlar arasında bucaq sıfra barabar olacaq:
   

bW _
bs g
(2.16)