SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Elektrik kaŞfiyyatında qarşılıqlıq prinsipi

Farz edak ki, 4 elektrodlu qurğuda ölçü va carayan elekt- rodlarının aralarındaki masafa saxlanılmaq şarti ila yeri dayiş- dirilmişdir (şakil 3.5).

A+’

a)
M+’

M p N B”

A p B ^N”

b)
Şakil 3.5. Carayan va ölçü nöqtalorinin yeri dayişdirilmiş qurğular: a) I qurğu, b) II qurğu

Nazaıda tutaq ki, har 2 qurğu xüsusi müqavimati p olan mühitda yerlaşdirilmişdir.

I va II qurğular üçün qurğu amsallarını uyğun olaraq
aşağıdaki kimi yazarıq:
k -

r rpg ^qr _N ^r$ _N

(3.19)

k ₂ =
2c
1 1 l l

Nazara alsaq ki, AM=MA, BN=NB, AN=NA bu barabar- liklari doğrudur. Bu zaman qurğu amsallarının barabarliyini

‹ılarıq: ^k l =^k2. Har iki qurğu üçün potensialın düsturuntı yazsaq:

öU, —— _k, öU ₂
I f›
’2
(3.20)

Nazara alsaq ki, har iki qurğu p sıxlıqlı bircinsli mühit- da yerlaşir. Bu zaman p, —— ₂ yazarıq. Manbadan har iki qur-
ğuya eyni carayan şiddati verilir. Yani d_l = /, . Qurğu amsal- larının da barabar olduğunu nazara alsaq, har iki qurğu üçün iilçülmüş potensiallar farqinin da barabarliyini alarıq:

k U —— k U (3.21)
Demali aralarındak ı masafa sax lanılmaqla A, B carayan va M, N ölçü clektrodlarının yerini dayişdikda, d sıx lıqlı biı - cins mühitda, har iki qurğu ila tadqiqat zamanı saha üçün alın- mış potcnsıal dayişmaz galir.
Bu prinsip elektrik koşfiyyatıııda bircins mühit üçün qar- şılıqlıq prinsipi adlanır.
Tutaq ki, qurğular qeyri-bircins mühitda yerlaşdirilmiş- dir. Onların farz olunan xüsusi müqavimatlari farqlidirlar. Biz isbat edak ki, qeyri bircins mühitda da ölçü va carayan elekt- r^{odlarının yerini dayişdikda alınan xüsusi müqaviıuatin qiymati} dayişmaz qalır. Müxtalif mühitlar üçün xüsusi müqavimatin qiymatini uyğun qlaraq aşağıdaki kimi yaza bilarik.
_{p —— k,} 4 U, 4 U, _{(3 22)}
I
Şarta göra manbadan har iki qurğuya eyni carayan şidda- ti verilir. Yani I, —— li . Clgar k, —— _{*2 .} BU, —— BU barabarlik- lari ödanilirsa. O zaman (3.20) düsturundan p, —— p ₂ barabar-
liyi alınır. Demali, aralarindakı masafa sax lanilmaqla A, B ca- rayan va M, N ölçü elektrodların ın yerini dayişdikda, qeyri- bircinsli mühitda har iki qurğu ila ölçülmüş farz olunan xüsusi müqavimatin qiymati dayişmaz qalır. Bu prinsip elektrik kaş- fiyyatında qeyri-bircinsli mühitlar üçün qarşılıqlıq prinsipi ad- lanır.

6. 
   Elektrik kaşfiyyatının üsulları va modifikasiyaları
   

Elektrik kaşfiyyatının kaşfiyyat geofizikasının başqa böl- malarindan mühüm farqi - bazi xüsusi üsullarln va onların mo- difikasiyalarının çox olmasıdır. Elektrik kaşfiyyatında, asasan potensial sahalar va bu sahalarin koınponentlari öyranilir. Yer qatının yuxarı hissasinin darinlik qurluşunun öyranilmasinda

istifada edilan üsulların tasnifatına asaslanır. Bütün üsullar elektromaqnit sahasinin yaranması üsulu ila qruplaşdırılır. Elektromaqnit sahasinin süni induksiyası asasındakı elektro- kaşfiyyata ham sabit ham da dayişan carayan sahalarinin üsul- ları daxildir.
Sabit elektrik carayanının yaratdığı sahalarin tadqiqinda elektrik kaşfiyyatının aşagıdakı üsulları tatbiq olunur:

1. 
   Şaquli elektrik zondlaması (SEZ)-dörd elektrodlu sim- metrik qurğu ila ölçü işlari aparılılr. Bu qurğuda A, B carayan va N, M ölçü elektrodları bir düz xatt üzarinnda, qurğunun markazi adlanan O nöqtasina nazaran simmetrik yerlaşirlar.
   

Bu qurğu ila çöl işlari zamanı yani, ŞEZ üsulu ila tadqiqat zamanı qidalandırıcı elektrodlar arasında masafa tadrican artı- rılır (tasir etma masafasi ^AB götürülür). Bu masafa kasilişin
2
tadqiqat darinliyini tayin edir.

2. 
   Dipol elektrik zondlaması (DEZ)-Dipol elektrik zond- lamasında (DEZ) ölçü maqsadila dipol qurğu tatbiq edilir. Bu qurğu 2 cüt yaxınlaşdınlmış elektrodlardan ibaratdir. Qida- landıncı A,B va ölçü M,N elektrodları.
   

Qidalandıncı A,B va ölçü M,N dipollarının markazlari arasındaki masafa dipol oxundan (AB) nazara çarpan daracada artıq olur. Bu masafa kasilişin tadqiqat darinliyini tayin edir.

3. 
   Elektrik profillama (EP)- A,B qidalandırıcı elektrod- larının sabit paylanması zamanı yaxud da qidalandırıcı va ölçü dipollan arasındakı masafanin sabit olduğu zaman sabit caraya- nın paylanması yer üzarinda bir profil üzarinda öyranilir. Bu qurğunun yeri müayyan intervalda 1 müşahida xatdi boyunca (profil boyunca) dayişdirilir. Ölçülar naticasinda kasilişin sabit darinliyinda geoelektrik kasilişin üfüqi istiqamatda dayişmasi barada malumat alda edilir.
   

7. 
   Şaquli elektrik zondlaması (ŞEZ)
   

Şaquli elektrik zondlamasında (ŞEZ) yer sathinda elek- trik sahasini ölçmakla geoloji kasiliş öyranilir.

Bu üsul aşağıdaki şartlar ödanildikda tatbiq edilir:

1. 
   geoloji kasilişi taşkil edan layların xüsusi müqavi- mati bir-birindan farqli olmalıdır: p, z p,
   
2. 
   kasilişda iştirak edan layların meyl bucağı 0⁰-20⁰ -da dayişmalidir;
   
3. 
   kasilişda ela bir lay olmalıdır ki, onun xüsusi müqa- vimati üstda yatan layların xüsusi müqavimatindan kaskin farqlansin;
   
4. 
   Hamin lay öz xüsusi müqavimatini saha boyu sabit saxlamalı va 3-4 km-dan darinda yerlaşmamalidir.
   

ŞEZ-i hayata keçirmak üçün Yer sathinda ABMN qur- ğusu yerlaşdirilir (şakil 3.6).


A" M B

Şakil 3.6. 4 elektrodlu simmetrik qurğu

Burada ölçülan xüsusi müqavimatin qiymati süxurlar- dan va elektrodların bir-birina nazaran yerlaşmasindan asılı- dır. Çünki, carayanın torpağa daxil olma darinliyi A va B ca- rayan elektrodlarının arasındaki masafadan asılıdır. Qurğu- nun markazinin vaziyyatini dayişmadan qidalandırıcı nöqta- lar arasındaki masafani artırsaq, carayanın torpağa daxil ol- ma ehtimalı artacaq va ölçülan xüsusi müqavimata daha da- rinda yatan laylar tasir edacak (şakil 3.7).

A' A M O N B B ^l

Çakil 3.7. Carayan ın torpağa daxil olma sxemi

ŞEZ ayrisinin görünüşü kasilişi taşkil edan üfiqi layla- rın sayından, onların xüsusi müqavimatlarinin va qalınllq- larının nisbatindan asılldır. ŞEZ-üsulu kamiyyat xarakteri daşıyır. ikiqat, üçqat, dördqat va s. geoloji kasilişlar möv- cuddur.

1. 
   İkiqat geoloji kasiliş aşağıdakı parametrlarla seçilir. hı -üst layın qalınlığı, p₁xüsusi müqavimati va qalınlığa göra hüdudsuz olan layln xüsusi müqavimati (p ₂) (şekil 3.5):
   

Şakil 3.8. İkiqat geoloji kasiliş üçün

2. 
   Üçqat- lı ı, ^h2, p , py Vâ ft (şakil 3.9):
   

Şekil 3.9. Üçqat geoloji kasiliş üçiin

3. 
   ^{Dördqat - hı, h}2^{, p, , p2 , pi va p 4 (şekil 3.10):}
   

Şakil 3.10. Dördqat geoloji kasiliş üçün

8.