SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Seysmik dalğanın difraksiyası

Seysmik dalğa har hansı bir kiçik ölçülü maneyaya rast galdikda onun enerjisi har tarafa sapalanir. Bu hadisaya dif- raksiya hadisasi deyilir. Bu maneanin ölçülari düşan dalğa- nın uzunluğundan kiçik olduqda difraksiyalanmış dalğanın vaxt sahasina nöqtavi manoayin vaxt sahasi kimi baxmaq olar.

Difraksiyalanmış dalğalar seysmik kaşfiyyatda geniş öyranilir. Bu dalğalar tektonik pozulmaların, horizontların pazlaşma zonalarının va mürakkab geoloji strukturların var- lığı haqqında malumat verir.
Son illarda difraksiyalanmış dalğaların öyranilmasina asaslanan difraksiya çevrilmalari adlı seysmik üsul geniş in- kişaf tapmışdır.

9. Dalğaların udulması

YuKarıda biz enerjinin paylanmasının dalğa cahbasinin formasından asılı olaraq (yani, handasi masalani) dayişmasi- ni nazardan keçirdik; bu zaman enerjinin bir formadan diga- rina keçmasi diqqatdan kanarda saxlanılmışdır. Lakin, real geoloji mühitlarda seysmik dalğa yayıldıqda raqsi harakatla bağlı elastiki enerji tadrican istilik enerjisina keçarak, naha- yat bu mühit taratindan udulur. Bu prosses udulma adlan- dırılır va mühitda raqsi harakatlarin tam qeyd olunmasına gatirib çıxarır.

Udulmanı ölçmak çox çatindir. Bela ki, udulma tezlik- dan asılı olaraq dayişir va yüksak tezliklarda, labaratoriya şaraitinda aparılmış tadqiqiatların naticalarindan çöl müşa- hidalarinda istifada etmak mümkün olmur. Mahz buna göra da hamin çatinliklarla rastlaşan tadqiqiatçılar müxtalif mü- hitlar üçün bir-birlarindan farqli naticalara galirlar.
Elastiki dalğalar süxurlarda yayıldığı zaman, onların
_am plitudları udulma naticasinda masafadan asıll olaraq aza- _lır va bu azalma eksponensial qanunla baş verir:
A —— A e (1.27)
0
Burada, A va An . dalğa cahbasinin bir-birindan x ma- safasind^{a yerlaşan iki nöqtasindaki amplitudların qiymati; rJ
-} u^{dulma amsalıdır.}
Udulmanın digar ölçülari amplitudun zamandan asılı olaraq azalmasına asaslanır. rj ila alaqalandirmak maqsadila dal^ğa formasının zamandan asılı olaraq harmonik dayişma qanunun^u tatbiq edilir:

A —— A e
0
Burada, h - sönma amsalıdır.
cOS nf (1.28)

10. 
    Seysmik dalğaların mühitda yayılma süratlari
    

Seysmik kaşfiyyatda öyranilan dalğalar müayyan geo- loji quruluşa malik süxur tabaqalarinda yayılırlar. Süxurlar, yuxarıda yatan döküntü kompleksinin çox böyük tazyiqi al- tında metamorfizima maruz qalmış va sıxılımış olduqları üçün onlara mütlaq elastiki cisimlar kimi baxılır. Odur ki, yuxarıda baxdığımız mütlaq elastiki cisimlarda dalğaların yayılma qanunlarını geoloji süxurlara aid etmak olar.
Mühitlarda dalğaların yayılma sürati bu mühitlarin sıx- lığından va elastikiyyat modullarından asılıdır. Bu fiziki ka- miyyatlar isa süxurların litofasial tarkibindan va digar amil- lardan asılı olaraq dayişilir. Süxurlar sıxlığa göra nisbatan (1,5-dan 3-3,1 q/sm'-a qadar) farqlanirlar. Yunq modulu isa daha geniş intervalda dayişir. Bela ki, müxtalif litoloji tar- kibli süxurlarda bu modul yüz dafalarla farqlana bilar. Puas- son amsalı isa adatan 0,2-0,35 arasında olur.
Terrigen süxurlarda sürat nisbatan azdır va nadir hal-

larda 3,5 km/s-dan çox olur. Hidrokimyavi ve karbonat sü- xurlarda isa sürat 6 km/s-ya çatır. Metamorfık süx urlarda da dalğaların yayılma sürati böyük olur. Püskürmo süxurlarında isa bu sürat 7 km/s-ya çata bilir, ham do intruzif süxurlarda dalğalar effuzif süxurlara nisb atan daha böyük sürat la yayı- lırlar.
Eyni litoloj i tarkibli süx urlarda sürat bazan çox böyük diapozonda dayişir ki, bu da süxurlar ın amalagalma va inki - şaf şaraitindan, yatma darinliyindan asılı olur.
Süratin artmasına eyni zamanda süxurların mütlaq ya- şının artması da tasir göstarir. Vp sürati ile süxurların yatma darinliyi (h) va onların mütlaq yaşı (T) arasındaki asıllıq var.
U = k(h T ² ) ⁶ _(1.29)
Burada, k-süxurun litoloji tarkibindon asılı olan amsaldır.

11. 
    Kiçik süratlar zonası
    

Geoloji kasilişlarin yuxarı hissasi hamişa zaif sement- lanmiş yumşaq çöküntülardan ibarat olur. Yer sathina yaxın sü- xurlar, xüsusila torpaq tabaqasi erroziya naticasinda daha yum- şaq va kövrak olur. Bu süxurlarda seysmik dalğalann yayılma surati 100-1200 m/san arasında dayişir. Seysmik kaşfiyyatda bu tabaqaya kiçik süratlar zonası deyilir. Azarbaycan arazilari üçün KSZ-nın qalınlığı 1-2 m-dan 60-80 m arasında dayişir. Ciksariyyat halda isa bu zonanın qalınlığı 18-20 m olur. KSZ- nın aşağı sarhaddi yeraltı sular saviyyasina uyğun galir. Geoloji kasilişlardo KSZ-nln olması seysmik müşahidalarin aparılına- sına ciddi tasir edir. Mahz bu sababdan da seysmik kaşfiyyat işlari zamanı dalğa manbayi KSZ-nı keçdikdan sonra yaradılır, yani 20-25 m darinliyinda dayaz quyu qazlldıqdan sonra manba yaradılır. KSZ-nın aşağı sarhaddi kaskin sarhad olduğu üçün takrar aks olan dalğaların yaranmasına sabab olur (şakil 1.13).

Kiçik suratlar zonasında ham enina ham da uzununa is- tiq^{amatda dalganın udulma hadisasi baş verir. Buradaki sü-} x^{urlarda udulma anısalı darinlikda yatan süxurlara nisbatan çox} yüksak olur. Mahz buna göra do seysmik dalğaların ham ener- jisi, ham da intensivliyi bu zonada kaskin azalır.

Şakil 1.13. Takrar aks olan dalğaların yaranması

Bu da öz növbasinda süratin azalmasına sabab olur. Mahz bu sobabi aradan qaldırmaq üçün seysmik kaşfiyyat işlari KSZ-nı keçmaklo yeraltı sular saviyyasinda aparılır.

12.