SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Hüygens-Frenel prinsipi. Bu prinsipa göra, dalğa mü- hitda yayılarkan onun cabhasinin qat etdiyi nöqtalarin özlari elementar dalğa manbayina çevrilir va yeni dalğa cabhasi ya- ranır. Bircins mühitda bu cabhanin vaziyyatini tapmaq üçün
/ cabhasi üzarinda r —— if radiusu ila elementar çevralar çakilir va bunlara çakilan qurşayan xatt cabhanin yeni vazîy- yatini verir (şakil 1.6 a).

Şakil 1.ö a. Bircins mühitda cabhanin vaziyyati

Qeyri-bircinsli mühitda isa sürat qeyri-sabit olduğu
üçün, müxtalif nöqtalarda
r, —— frıAf; r2 ir2Af,....m; —— V„öt (1.11)
radiusları ila çevralar çakmak lazımdır. Bu çevralari qurşa- yan xatt cabhanin yeni vaziyyatini verir (şakil 1.6 b).
Ferma prinsipi. Bu prinsip şüaların formalarınl müay- yanlaşdirir. Bu prinsipa göra dalğa bir nöqtadan digarina an qısa yol ila gedir. Başqa sözla, dalğa iki nöqta arasındakı masafani an az vaxta getmaya çalışır. Aydındır ki, bircins mühitlarda dalğa cabhasi iki nöqta arasındaki masafani düz xatt boyunca qat edacakdir, yani düzxatli olacaqdlr. Qeyri-
_bircins mühitlarda isa bu yol sınıq xatli olacaqdır (şakil 1.7).

Şakil l.6.b. Qeyri-bircins mühitda cabhanin vaziyyati

bircinsli qeyri-bircinsli

Şakil 1.7. Mühitda dalğanın yolu

Bu iki prinsipdan başqa seysmik kaşfiyyatda daha bir prinsip, qarşılıqliq prinsipi mühüm rol oynayır. Bu prinsipa göra, dalğamn partlayş nöqtasindan seysmik qabulediciya

getdiyi yol, partlayış nöqtasila qabuledicinin yeri dayişdikda aks istiqamatda gedacayi yol ila eynidir (Şakil 1.8.).


M Q

Şakil 1.8. Qarşllıqliq prinsipi

5. Dalğaların mühitlarda yayılması-dalğa cabhasi, izoxron va vaxt sahalari

Seysmik dalgalar mühitlarda yayılarkan hissaciklarin titrayişi qonşu hissaciklara ötürülür, yeni elementar hissacik- lar raqsa galir va get-geda bu raqslar başqa hissaciklari raqsa gatirir. Belalikla, dalğanın yayılma istiqamatinda bazi hissa- ciklarin titrayişlari sönür, yeni hissaciklar titrayişa başlaylr va bu prosses dalğa enerjisinin tam sönmasi anına qadar da- vam edir.

Mühitin raqsda olan hissaciklarini hala raqsda olmayan hissaciklarindan ayıran satha dalğa cahbasi deyilir (şakil 1.9).
Mühitin raqsda olan hissaciklarini raqslari gözlanila- cak hissaciklardan ayıran satha dalğanın ön cahbasi deyilir.
Mühitin raqsda olan hissaciklarini raqslari artıq sön- _müş olan hissaciklardan ayıran satha isa dalğanın arxa cab- h^{asi deyilir.}

Şakil 1.9. Dalğa cabhasini ifada edan sxem

Bircins va izitrop mühitda elastiki dalğa bütün istiqa- matlarda eyni V sürati ila yayılır (şakil 1.l0,a).

ı, ı, ı,

Şakil 1.10.a. Bircins va izitrop mühitda elastiki
dalğalar yayılarkan hissaciklarin titrayişini göstaran sxem

Cabhanin eyni vaxtda çatdığı nöqtalari birlaşdiran satha izoxronlar deyilir. Dalğa cahbasi daim iralilayir. Har hansı bir vaxt anında cahba özü izoxrondur. Bircins va izotrop mühit-

da izoxronlar konsentrik sferalardır.
Qeyri-bircins mühitlarda isa müxtalif istiqamatlarda sü- rat dayişdiyi üçün qeyri-sferik formalı olur (şakil 1.10,b).

Şakil. l.10.b. Qeyri-bircins mühitda elastiki dalğalar yayılarkan hissaciklarin titrayişini göstaran sxem

İzoxronlara çakilan normal Katlara şüa deyilir. İzoxron- ^{lar tı=t(x,y,z) tanliyi ila ifada olunur. ‹ı} v^{axt sahasina daxil} olan izoxronlar ailasinda axtarılan izoxrona uyğun olan vax- tdır. İzoxronlar ailasina vaxt sahasi deyilir.

6. 
   ksolma va sınma qanunları
   

P dalğasının iki bircins mühitlari ayıran ideal hamar satha düşma halına baxaq. Uzununa va enina dalğaların i-ci mühitda ^{yayılma süratlatini V}Pı ^{va Vs}ı ^{, 2-ci mühitda yayılma süratlarini} isa ^VP2 va ^Vsz qabul edak. Hüygens-Frenel prinsipina göra düşan dalğa sarhaddaki nöqtaya çatdıqda yeni dalğa manbayina çevrilir. I mühitda uzununa Pt va enina Sı aks olunan dalğalar, II mühitda uzununa ^Pz, enina S, sınan dalğalar yaranır. Uzu- nuna P dalğası satha o bucağı altında düşür. Oks olunan dal- ğalar isa uyğun olaraq £tp va o, bucaqları altında aks olunurlar. Sınan dalğalar isa p va §, bucaqları altında sınıb keçirlar. Biz aksolma va sınma qanunlarını Silenius tanliyi ila ifada etsak bu barabarliyi alırıq (şakil 1.11):

Şakil 1.11. Clksolma va sınma qanunlarlnı saciyyalandiran sxem

sin ap sin a, ' p sin Q, _(1.12)
ks olunan uzununa dalğa üçün aks olunma qanununu nazardan keçirak. Silenius tanliyinda I va II hodlarin barabar- liyindan Vp, —— İp _i olduğundan
= , sin a = sin a, (1.13)
alınır. Buradan da a = a alınır. Yani aksolma qanununa göra düşma bucağı aksolma bucağına barabar olur.
Enina aks olunan dalğalar (Pt Sı) üçün
sina sina _{s (1.14)}
barabarliyi aks olunan enina dalğalar üçün aks olma qanununu ifada edir:

sin a SİR p



(1.15)

Silenius tanliyindan alınan bu barabarlik uzununa sınan dalğa- lar üçün sınma qanununu ifada edir va aşağıdaki kimi yazılım.
sin oq Ini

sin /fq _*'2
(1.16)

Buradan göründüyü kimi, düşma va sınma bucaqlarlnın nisbati, düşan va sınan uzununa dalğaların suratlari nisbatina barabardir. Burada agar öp$ > K„ olarsa, bu zaman og > Q,
olar, yani sınan uzununa dalğa normala doğru yaxınlaşır (şakil
1.12 a):

Şakil l.12.iT. İp_i > K„ olduqda sınan uzununa dalğanın

vaziyyati

gar ^r_{› < ** z} şarti ödanarsa, onda oq < /fq barabar- sizliyi alınar. Yani sınan uzununa dalğa 2 mühit sarhaddina ya- xınlaşır (şakil 1.12 b).

Şaki l.12.b. K,_ı < K , olduqda sınan uzununa dalğanın

vaziyyati

Agar U„ << ö,._z şarti ödanilirsa, bu halda düşma buca- ğının ela bir qiymati var ki, şua sarhadda bu bucaq altında düş-