SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

FCtSIL I. SEYSMIK Ki3ŞFİYYATI

Seysmiş kaşfiyyatı asas geofiziki üsullardan biri olub, yer qabığının geoloji quruluşunu öyranir. Burada, yer sathin- da süni süratda yaradılan elastiki dalğaların yayllmasını öy- ranmakla, müxtalif lay sarhadlarinin darinliklari, forma va struktur xüsusiyyatlari daqiqlikla müayyanlaşdirilir.

Seysmik kaşfiyyatda asas iki üsuldan geniş istifada edilir.
ks olan dalğalar üsulu. Yer sathinda, yaxud dayaz
quyularda (10-20 m darinlikda) patlayış yolu ila yaradılmış elastiki dalğalar (seysmik dalğalar 4-100 hs) geoloji mühitda yayılarkan rast galdiklari lay sarhadlarindan ask olub, Yer sathina qayıdırlar va burada çox hassas seysmik cihazlar va- sitasila qabul olunurlar. Bu dalğaların galma vaxtı, yayılma sürati va s. kamiyyatlar öyranilmaklo, aksetdirici sarhadlarin darinliyi va handasi forması müayyanlaşdirilir (şakil 1.1).

Şakil 1. 1. ks olan dalğalar

Sınan dalğalar üsulu. Bu üsulda müxtalif sarhadlar boyunca “tam daxili qayıtma hadisasi” naticasinda süni “sl- nan” dalğaların yaratığı baş dalğaların yer sathinda düzül- müş seysmik qabuledicilara galma vaxtı öyranilir va sındırıcı sarhadlar qurulur (şakil t.2). Hazırda seysmik kaşfiyyatda bu üsullann müKtalif modifikasıyaları geniş tatbiq olunur.



Sınan (sürüşon) dalgalar
Şakil 1.2. Sinan dalğalar

1. 
   Mütlaq elastiki cisimlar-deformasiya
   

Geoloji mühita fıziki cisim kimi baxsaq, onda bu mühiti ayrı-ayrı hissaciklarin yığımı kimi tasovvür etmak olar. Bu cis- ma xarici qüvva tatbiq etmadikda cismin hissaciklari daxili qüvvalarin qarşılıqlı tasiri naticasinda atalatda olurlar va ci- simlar öz ilkin strukturlarını saxlayırlar.

Lakin cisimlara xarici qüvva ila tasir etdikda cismin hissaciklarinin yerdayişmasi baş verir va onun forması dayi- şir. Bir sözla cisim deformasiyaya maruz qalır. Bildiyimiz ki- ıTli Karici qüvvanin tasiri kasildikdan sonra cisim ilkin for- masını tam barpa edirsa, bela cisimlar mütlaq elastiki cisimlar adlanır. ks halda mütlaq plastiki cisim adlanır. Xarici qüvva- lara çox qısa vaxt arzinda ani tasir etdikda bir çox cisimlar özlarini ideal elastiki cisimlar kimi aparır.
Malumdur ki, xarici qüvvanin tasiri naticasinda cisimlar hacmi va forma deformasiyasına maruz qalırlar. Hacmi defor- masiya naticasinda cismin hacmi dayişir. Sürüşma va forma deformasiyası naticasinda isa cismin forması dayişir (şakil 1.3).








F
Şakil 1.3. Sürüşma va hacmi deformasiya


İzotrop bark cisimlarin elastiki xüsusiyyatlari iki sabit- la saciyyalandirilir. Yunq modulu (E) va Puasson amsalı (er ). Yunq modulu uzununa genişlanma, Puasson amsalı isa enino sıxılma amsalıdır.
Yunq modulu adadi qiymatca bir ucu barkidilmiş tirin iki dafa uzanmasına sarf olunan qüvvaya deyilir va cismin uzanmaya va sıxılmaya olan müqavimatini ifada edir:

r
E —— _dl
dl —— % (1.1)

Burada dl ——— -tirin nisbi uzanması Af -tirin uzanma-
1
sı, 1 -tirin uzunlugu; F’ -vahid sahaya tasir edan daxili qüvv,
N -tira tasir edan qüvva, S-tirin en kasiyinin sahasidir. Bu qüvva garginlik adlanır va aşağıdaki kimi ifada olunur:
_S ().2)
Bu barabarliyi (l .1) düsturunda nazara alsaq, aşağıdaki ifadani alarıq:

E —— 1
S öl
(1.3)

ı ı

Bir çox süxurlar üçün Yunq modulunun qiymati
(10” - › ^{2) dina -dir.}
sm

E —— ^dina ; 1 dina —— ^-q
S ITI ^2
sm = 10 ⁵ H (l .4)

Puasson amsalı - tirin enina sıxılmasının uzununa geniş- lanmaya nisbatina barabardir:

bd /
d bl
(1.5)

Burada, -tirin nisbi SlKllması, öd -dayişilmiş diametr,
d -tirin avvalki diametridır. Puasson amsalı adsız kamiyyatdir. Bu amsalın qiymati 0,5-dan kiçik olub, aksar süKurlar üçün er = 0,25 -dir.
Yunq modulu va Puasson amsalının qiymatlari cismin forma va ölçülarindan asılı deyil. Bu iki sabitin biri-biri ila aşa- ğıdaki şakilda qarşılıqlı alaqasi mövcuddur.
E —— 2y(i + er) (l .6) Burad, p-sürüşma moduludur va cismin formasının da-
yişmasina göstardiyi müqavimati ifada edir. Mayelar üçün p=0
olur. Cadval 1.1-da müxtalif cisimlar üçün Yunq modulunun va Puasson amsalının qiymati verilir.

Müxtalif cisimlar üçün Yunq modulunun va Puasson amsalının qiymatlari

Cadval 1.1 .

Cisimlar (maddalar)	A *10' ' ^dina
Damir	19,6	0,27
Şüşa	6,0	0,27
Qranit	3,5	0,25-0,30

Daş kömür	2,5-6,0	0,22-0,35
M^ergel	1,5-4,5