Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Әbülhəsən Abbasov
- Rəna Mirzəzadə
siyasına, o cümlədən mədəniyyətlərin dialo qunda yeri və roluna diqqəti yönəldir. Fəlsəfənin in‐ teqrativ funksiyasının tələbinə müvafiq olaraq bu gün dialoqun məhz bu sonuncu aspekti fəlsəfənin və filosofun diqqət mərkəzindədir. Müasir fəlsəfə qarşılıqlı anlaşmanın dialoji formalarının işlənib hazırlanmasında və reallaş ‐ dırılmasında ən aktiv şəkildə iştirak edir. Və bu kontekstdə filosof mədəniyyət lərarası boş ‐ luqların aradan qaldırılması üçün mədəniy ‐ yətlərarası ünsiyyətdə moderator kimi çıxış edir. Məsələ ondadır ki, fəlsəfi mədəniy yət özündə implisidliyi ehtiva edir. Dialoqun gedişində Özününkü və Özgə arasında vasitəçinin müəyyənləşdirilməsi məsə ‐ ləsi aktuallaşır. Bu axtarışlar müasir kompara‐ tiv fəlsəfədə Özgənin rasional və herme nevtik dərki yanaşmaları kontekstində həyata keçiri ‐ lir. Subyektlər arasında mövcud olan xüsusi dəyərlər məcmusuna malik ünsiyyət bu axtarış çərçivəsində dialoqun fenomenoloji ölçülərini müəyyənləşdirir və fikrimcə, onun klassik və ənənəvi izahından fərqlənən müasir anlamını ifadə edir. Bu ölçüdə M.M.Baxtinin – şüur o zaman mövcuddur ki, iki şüur vardır – müd ‐ dəası aktuallaşır. Әlaqə fenomeni davranışda özünün sonrakı maddiləşməsi (realizasiyası) ilə məhz şüurda refleksləşir. Bu aksentuasiya bundan əvvəlkini – dərketmə və müşahidə – əvəz edir və ya da tamamlayır. Tərcümə iki şüur arasında həyata keçirilir və onun adekvatlığı yalnız digərinə məxsus spesifik dili bilmək şərti ilə fəlsəfi ünsiyyət nəticəsində reallaşa bilər. Müasir mədəniyyət lərarası məkanda fəlsəfə müxtəlifliyin anlan masından çıxış etmə ‐ lidir. Bu nöqteyi‐nəzər günün multikulturalist diktəsindən irəli gəlir. Multikulturalizm digə ‐ rinin konseptuallaş ması ilə xarakterizə olu nur. Etnik və milli mədəniyyətlərin, submə də ‐ niy yətlərin polifoniyası dialoqu yalnız müxtəlif mədəniyyətlərin deyil, həmçinin müxtəlif təfəkkür mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqələ ‐ rinin forması kimi şərtləndirir. Bu ölçüdə fəlsə ‐ fədə monoloq və dialoq, eyni zamanda müx təlif fəlsəfələrin dialoqunu, fəlsəfi ənənələrini, fəl ‐ səfi fikir üslublarını nəzərdə tutur ki, bu da ümumi əsasların axtarışından çıxış edilərək tolerantlığı şərtləndirir. Bu nöq teyi‐nəzərdən, fəlsəfənin və filosofun rolu daha çox ünsiyyətin dialoji formalarının aktivləş di ril məsi ilə
müəyyənləşir. Әbülhəsən Abbasov (AMEA Fəlsəfə, Sosio ‐ logiya və Hüquq İnstitutunun baş elmi işçisi). Hesab edirəm ki, filosofun mədəniyyət lərin dialoqunda yeri və rolu müzakirə olunursa, epistemologiyaya xüsusi diqqət yetirilməlidir. Elə qneseoloji, məntiqi‐metodo loji, aksioloji əsaslar axtarılmalıdır ki, bir tərəfdən bunlar gerçəkliyi optimal şəkildə əks etdirə bilsin, digər tərəfdən isə cəmiyyətin, regionun, bütöv ‐ lükdə, dünyanın rekonstruksi ya sında proqres‐ siv məqsədlərə xidmət edə bilsin. Әslində, bu məsələ fəlsəfənin və filosof ların başlıca missiyasıdır. Məhz bu missiya, daha doğrusu, onun səviyyəsi və reallaşdı rılmasının keyfiyyəti bütün zamanlarda, son nəticədə fəlsəfənin funksiyalarını, yaradıcı, dünyagö ‐ rüşü xüsusiyyətlərini, nəzəri‐praktik əhəmiy ‐ yə tini müəyyənləşdirib. Meydana belə bir sual çıxır, insanı məhv ‐ edici böhranlardan, fəlakətlərdən mühafizə etmək və onun pozitiv gələcəyini təmin etmək üçün daha çox hansı istiqamətdə axtarışların aparılmasını, yeni koqnitiv məkanın formalaş ‐ dırıl
masını, bəşəriyyətə dərketmənin hansı epistemologiyasını və yaradıcı imkanlarını təklif etmək məqsədəuyğundur? Düşünürəm ki, müasir şəraitdə daha məqbul və adekvat nəzəri baza olaraq «mürəkkəblik fəlsəfəsi»ni təqdim etmək olar. Fəlsəfi tədqiqatların XX əsrin 50‐ci illərinin əvvəlindən formalaşmağa başlayan bu istiqaməti, fikrimcə, postqeyri‐ klassik elmi paradiqmanın əsasını təşkil edir. Bu paradiqma barədə fikir söyləyərkən mən, prinsipial olaraq yeni ideyalar, prinsiplər və təsəvvürlər sistemini, yəni faktik olaraq, zamanın və tarixin, elmi rasionallığın və səmə ‐ rəliliyin tələblərinə cavab verə bilən təfəkkürün və fəaliyyətin yeni tərzini nəzərdə tuturam. Struktur yaradıcılığın və sistemliliyin, özünütəşkilin və öz‐özünə hərəkətin, substan‐ sional müəyyənliyin və özünütənzimləmənin, nizamın və nizamsızlığın (xaosun) nisbətinin prinsipial məsələlərinin, stabilliyin və daya nıq ‐ sızlığın, müxtəlifliyin və vahidliyin, funksional
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 həssaslığın və struktur dayanıqlığın və s. problemlərin fəlsəfi nöqteyi‐nəzərdən təhlili xüsusi elm sahələrinə aid xüsusi obyekt – mürəkkəbliyin, müxtəlif sahələrdə mövcud olan izomorf qanunların, analogiyaların müəy ‐ yənləşdirilməsi üçün onların nəzəri quruluşu ‐ nun dəqiq və əsaslandırılmış şəkildə formulə edilməsinə imkan verir. Mürəkkəb sistem lərin, həmçinin elə mürəkkəblik fenomeninin özünün də, dialektikasının dərk edilməsinin nə dərəcədə əhəmiyyətli və aktual olması, bütövlükdə, ekoloji, demoqrafik, energetika, maliyyə‐iqtisadi, qloballaşma və s. kimi müasir dövrün ümumbəşəri problemlərinin timsa ‐ lında daha aydın görünür. Məlumdur ki, bu problemlərin həlli çox böyük həcmdə resurs ‐ ların (maliyyə, insan, intellektual) cəlb edil ‐ məsini tələb edir. Həm də qlobal səviyyəli mürəkkəbliklər real eksperimentə çətin tabe olurlar. Burada sınaq və səhvlər metodu ilə sual lara cavab tapmaq mümkün deyil (bu, heç əlverişli də deyil), obyekt‐mürəkkəbliyə zəruri olan davranışı «zorla boynuna qoymaq» isə problematikdir. Görünür, burada qlobal mürək ‐ kəbliklər haqqında bilik mühüm rol oynaya‐ caq, lakin yaradıcı konvergensiya səviy yə sində bu biliklərin sintezi, yalnız bu təfəkkürün ayrılmaz xüsusiyyəti kimi, daxili dialoqu təmin edə biləcək ümumi epistemoloji kons truk ‐
ola bilər. Belə bir təfəkkürün əsas larını işləyib hazırlamaq filosofun birinci dərə cəli işidir. Әli Abasov (AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu, Müasir fəlsəfə problemləri şöbəsinin müdiri). Hesab edirəm ki, ilk dəfə olaraq bu gün fəlsəfə və mədəniyyətin dərk edilməsində Şərq və Qərb təfəkkür tiplərinin, dünyanın iki mədəni ənənəsinin birləşdirilməsinə imkan yaranıb. Məlumdur ki, Şərq biliyi insanın men‐ tal, mənəvi və fiziki qabiliyyətlərinə görə geniş ‐ lən dirməyə cəhd etdiyi halda, Qərb bu məsə ləni texniki instrumentariyanın, sonralar isə insan idrakı və reallıq arasında vasitəçi olan texnologiyaların inkişafı ilə əlaqələn dirirdi. Nanotexnologiya, elmlərin konvergen siyası (düşünürəm ki, bu haqda artıq keçmiş za‐ manda danışmaq olar) bu iki ənənənin birləş ‐ məsinə imkan yaratmışdır, çünki bu gün artıq insanın psixofiziki təşkilinə, yeni texno logiya və təcrübələrin aktiv şəkildə tətbiq edilməsinə başlanıb. Burada söhbət yaxın onilliklərdə, necə deyərlər, idrakın imkan larının əhəmiy ‐ yətli dərəcədə genişləndiril mə sini bacara biləcək kiborqların yara dıl masından gedir. Bununla əlaqədar olaraq həm ənənəvi hu‐ manizmi, həm də yaranan müasir transhumanis ‐ tik konsepsiyaları yenidən dəyər lən dir mək olar. Doğrudan da, bu, çox cəlbedici mövzu dur. Әn yeni humanizm israrla ənənəvi sər hədlərin genişləndirilməsinin, bütün canlılara və can ‐ sızlara, şüurluya və şüursuza yaşama hüquq ‐ larının aid edilməsinin zəruriliyini diktə edir, çünki bir çox elmlərin məlu mat larına əsasən şüur Kainatın, ona bütün aid olanlarla birgə, atributu kimi dəyərləndi rilməlidir. Ona görə də bütövlükdə, idrakdan, elmdən və fəlsəfədən, etikanın konsep si yala rından və huma nizmdən idrakı məhdud laş dı ran və onların canına hopmuş antro po logizmi, antroposentrik determinantı kənarlaşdırmaq lazımdır. Və bu mənada, görü ‐ nür, «mədəniy yətlərin dialoqu» konseptini biz yenidən dərk etməyə çalış malı yıq. Bu gün hansı dialoq haqqında danışıla bilər ki, min illər boyu mədəniyyətin inkişafında kişi və qadın ara sında dialoq hələ də həyata keçə (əldə edilə) bilməyib. Rəna Mirzəzadə (AMEA Fəlsəfə, Sosiolo ‐ giya və Hüquq İnstitutu, Politologiya və siyasi sosiologiya şöbəsinin müdiri). «Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişləndirilməsi» mövzusunda 2008‐ci ildə Bakıda keçirilən beynəlxalq forumda Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Әliyev Fondunun prezidenti Mehriban Әli yeva de ‐ miş dir: «Maraqlıdır, sivilizasiya ların, xalqların və ayrı‐ayrı insanların bir‐birini dinləməsinə və anlamasına mane olan nədir və onlara bunda nə kömək ola bilər?» (Azər baycan qəzeti, 10 iyun 2008‐ci il). Fikrimizcə, bu işdə maneələr çoxdur – burada həm siyasət, həm iqtisadiyyat vardır, lakin yəqin ki, anlamanın intensiyası kişilər və qadınlar arasında dialoqdan qay naqlanmalıdır. Anla şıl mazlıq kimi bu, dialoqda hər zaman olmuşdur, lakin hələ də bizə məlum deyil. Bu səbəbdəndir ki, gender problematikası hazırda bu qədər əhəmiyyət kəsb edir və onun fəlsəfi dərkinə ehtiyac vardır. Bu bizim genderin so‐
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|