ŞİRİn bünyadova

 
171 
 
öyrənilən  ailə  məişəti  məsələləri  yalnız  XIX  əsrin  sonları  və  XX 
əsrin əvvəllərindəki həyat tərzini əks etdirir.   
Bəşər  mədəniyyətinin  əldə  etdiyi  müvəffəqiyyətlər  uşaqların 
düzgün tərbiyəsindən asılı olmuşdur. Nəsillərin inkişaf etməsi qaza-
nılan  təcrübənin  uşaqlara  aşılanması,  mühit,  məişətdə  qərarlaşmış 
adət  və  ənənələrə  sadiqlik,  varisliyə  riayət  olunması  ilə  mümkün 
olmuşdur. Bu sahədə ailə mühüm rol oynamışdır.  
Ailə tərbiyəsi cəmiyyətin həyatı ilə sıx surətdə bağlıdır. Çünki, 
«insan  həm  də  onu  əhatə  edən  insanlarla    müəyyən  münasibətdə 
olur. Bura ailə, məişət, istehsal, əmək, ictimai-siyasi və s. münasi-
bətlər  aiddir.  İnsan  müəyyən  cəmiyyətin  konkret  üzvü  kimi  bu 
münasibətlərdən kənarda qala və onlarsız yaşaya bilməz. Bu ictimai 
münasibətlər insanın əsl  mahiyyətini  müəyyən edir» (4, 239). Ailə 
tərbiyəsinin  asılı  olduğu  amillər  müxtəlifdir.  Belə  ki,  o  ictimai 
quruluşdan, mədəniyyətin ümumi  səviyyəsindən  və iqtisadi imkan-
lardan xeyli dərəcədə asılıdır. Bununla  yanaşı, ailə tərbiyəsi minil-
liklər boyu mənəvi mədəniyyətimizin tərkib hissəsi olan tarixi miras 
kimi əbədiyaşar adət və ənənələrin güclü təsirinə məruz qalmışdır. 
Çünki hamı tərəfindən qəbul edilən adət və ənənələr əsrlərdən bəri 
süzülüb  gələrək  məişət  tərzinin  əsası  kimi  insan  psixologiyasına 
daha  dərindən  nüfuz  edə  bilmiş  və  gündəlik  yaşam  tərzinin  bir 
parçası  olmuşdur.  Belə  ki,  «adət  və  ənənə  –  xalqın  mənliyinin 
meyarıdır.  Onları  xalq  yaradır,  yaşadır,  nəsildən-nəslə  ötürür. 
Böyüyən  nəslin  tərbiyəsində  güclü  vasitələrdən  biri  kimi  istifadə 
edilir. Adət-ənənələrdən elələri var ki, yarandığı ictimai quruluşdan 
asılı  olmayaraq,  bütün  dövrlərdə  böyük  tərbiyəvi  əhəmiyyət  kəsb 
edir. Bunlar bu gün də tərbiyəyə müsbət təsir göstərir» (5, 23). 
Ailə  elə  bir  qurumdur  ki,  burada  müxtəlif  məsələlərin  vəhdət 
şəklində olduğunu nəzərdən qaçırmaq olmaz. Belə ki, ailə daxilində  
maddi,  iqtisadi  və  mənəvi  problemlərin  bir  yerdə  cəmləşməsi  və 
qarşılıqlı əlaqələri vəhdət təşkil edir.  
Məlumdur ki, «hər bir xalq bəşər mədəniyyəti xəzinəsindən fay-
dalandığı  kimi,  ona  öz  hədiyyəsini  də  bəxş  edir,  onu  daha  da  zən-
ginləşdirir və bununla da qanunu olaraq fəxr edir» (42, 21). Eyni za-

---

 
172 
 
manda  qeyd  edək  ki,  «bütün  millət  və  xalqlara  milli,  xüsusi  və 
ümumbəşəri keyfiyyətlər xasdır. Milli kalorit  məişətin milli  ünsür-
lərini,  millətin  psixi  həyat  tərzini  əks  etdirməklə,  bütün  insanlara 
xas olan bir çox mənəvi əxlaqi sifətləri də əks etdirir» (42, 45).  
Tədqiq  olunan  orta  əsrlər  dövrü  Azərbaycanda  islam  dininin 
köklü  şəkildə  xalqın  məişətinə  daxil  olduğu  və  geniş  yayıldığı  bir 
zamana  təsadüf  edir.  İslami  təfəkkür  xalqın  gündəlik  həyat  tərzinə 
əsaslı  şəkildə  sirayət  etmiş,  ailə  münasibətlərində  və  məişətində 
dərin iz buraxmış, tərbiyə və əxlaq məsələlərinə də ciddi təsir gös-
tərmişdir.  Müxtəlif  xalqların  adət  və  ənənələrinin  qaynayıb-qarış-
ması,  Xilafət  mədəniyyətinin  güclü  təsiri  mənəvi  dəyərlərin  də 
müəyyən  ölçüyə  əsaslanmasını  təmin  edərək  tərbiyə  problemində 
müəyyən  izlər  qoymuşdur.  Qurani-Kərimdə  öz  əksini  tapan  və 
şəriətlə  qanunlaşdırılmış  davranış  qaydaları  uzun  əsrlər  boyunca 
əsas  meyar  sayılmışdır.  Görkəmli  etnoqraf  alim  S.A.Tokarev  bu 
xüsusda belə qeyd edir ki, islam dininin xarakterik cəhəti ondan iba-
rətdir  ki,  o,  insan  həyatının  bütün  sahələrinə  nüfuz  edir,  müdaxilə 
edir.  Müsəlmanların  şəxsi  və  ailə  həyatı,  ictimai  həyatı,  siyasi  və 
hüquqi  münasibətləri  məhkəmə,  mədəni  səviyyə,  bütün  bunlar 
bütünlüklə  dini  qanunlara  tabe  idi.  Əvvəlki  zamanlarda  müsəlman 
ölkələrində  dövlət  və  dini  hakimiyyətin  bütünlüklə  qovuşması  yer 
alırdı,  mülki  və  məhkəmə  hüququ  şəriət  qanunları  əsasında  quru-
lurdu  (25,  533).  Müəllifin  bu  fikri  müsəlmanların  həyatında  islam 
dininin böyük rol oynadığını bir daha təsdiq edir.  
Təsərrüfatın idarə olunması  iqtisadi əsaslara dayanırdısa, övla-
dın tərbiyəsi mənəvi dəyərlərlə ölçülürdü. Ona görə də qeyd etmək 
lazımdır ki, tərbiyə məsələsi mənəvi sərvət və əxlaqi dəyərlər baxı-
mından  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  ki,  «tərbiyə  şəxsiyyətin 
formalaşmasına  yönəldilmiş  xüsusi  fəaliyyət sistemidir. Bu proses-
də  daha  yaşlı  nəsil  özünün  təcrübəsini,  ehtiraslarını,  inamını  kiçik 
nəslə verir. Tərbiyə şəxsiyyətin daxili və xarici amillərin təsiri altın-
da baş verən inkişafının idarə olunmasıdır. Ona görə də şəxsiyyətin 
necə  formalaşması,  bu  prosesə  təsir  edən  amillər  diqqəti  birinci 
növbədə cəlb edən cəhətlərdəndir» (14, 57). Bu fikrə onu da əlavə 

---

 
173 
 
etmək  lazımdır  ki,  uşaqlarda  atadan  və  anadan  gələn  genetik  xü-
susiyyətlər  də  özünü  göstərməyə  bilməz.  Çünki  genetik  amilin  də 
uşağın formalaşmasında öz rolu vardır. Heç şübhəsiz ki, uşağın ata-
sından  və  anasından  aldığı  müəyyən  qabiliyyət  özünü  haradasa 
mütləq büruzə verməlidir. 
Ailə  mehribançılıq,  sədaqət  üzərində  qurulursa,  xoşbəxt  olur. 
Hər bir insanın həyatında ailənin nəyi ifadə etdiyini düşünərkən ağla 
ilk gələn fikir onun bir ocaq olduğudur. Qara Əhmədovun dediyi ki-
mi:  «Od,  ocaq  və  işıq  istifadə  olunduğu  ilk  günlərdən  insanları  öz 
ətrafına  toplamaqla  ictimai  funksiya  daşımağa  başlayır.  Ana  öz 
uşaqlarını ocaq başında böyüdür, onlara isti yemək yedirir, qışda so-
yuqdan  qoruyur,  işığında  keşiyini  çəkir.  Ana  ocağı  sönməyə  qoy-
mur, ocaq başı ilk insan dəstələrinin, icmanın, nəslin, ailənin ən hə-
yati  və  müqəddəs  yerinə  çevrilir.  Ən  mühüm  və  vacib  məsələlər 
ocaq  başında  həll  olunur,  uğurlu  ovdan,  evdə  və  çöldə  baş  vermiş 
hadisələrdən  burada  söhbət  salınır,  bir  sıra  ənənəvi  şənliklər,  dini 
ayinlər  burada  icra  edilir»  (10,  41).  Təsadüfi  deyildir  ki,  ailənin 
ocaq kimi qəbul olunması onun daxili vəhdətini, birliyini göstərir.  
Qurulacaq  ailənin  özəyini  nə  təşkil  etməlidir?-sualına  orta  əsr 
müəlliflərinin cavabı marağa səbəb olur. Maraqlı cəhət budur ki, or-
ta əsrlərdə yaşayıb-yaradan görkəmli şair və alimlərimiz öz yaradı-
cılıqlarında saf və təmiz məhəbbət duyğusunu tərənnüm etmiş, onu 
qurulacaq ailə həyatının təməl daşı hesab etmişlər. Onlar məhəbbəti 
insanın  yaşama  sevinci  kimi  təqdim  etmişlər.  Orta  əsr  müəllifləri 
məhəbbəti  ecazkar  qüvvə  kimi  təqdim  edərək  onu  ailənin  mənəvi 
sərvəti  sayırlar.  Ailədə  onun  üzvləri  arasında  bir-birinə  olan  təmiz 
bağlılıq və incə münasibət onların əsərlərində əsas keyfiyyət və gös-
tərici kimi təqdim edilmişdir. Ümumiyyətlə, qarşılıqlı bağlılıq ailə-
nin bütövlüyünün daha da möhkəmlənməsinə, onun üzvlərinin daha 
da  fəallığına  və  həyatlarının  daha  da  rövnəqlənməsinə  gətirib  çı-
xarır.  
Ailə  daxilindəki  azad  və  sərbəst  mövqeyini  saxlamaq  üçün, 
özünü bir şəxsiyyət kimi təqdim etmək üçün valideynlərin rolu bö-
yükdür.  Valideynlərin  övladları  ilə  əməli  və  təsirli  söhbəti  böyük 

---