ŞİRİn bünyadova

 
168 
 
 
Sancıları gələr-gedər,  
Atalar gülər gedər,  
Nənələr nənni qoyar 
Nəvəsin bələr gedər (67, 287). 
 
 
Mamaçalar  digər  qohum  qadınların  yardımından  da  istifadə 
edirdilər. Lakin doğuş zamanı təəssüf ki, bəzən ölüm halları da baş 
verirdi. Bu orta əsr müəlliflərinin də əsərlərində yer almışdır. 
Təbrizdə yeddi günlük çağanın başını qırxıb, yükün ağırlığı qə-
dər  yoxsullara  qızıl  və  ya  gümüş  paylamaq  adəti  olub.  Həmçinin 
yeddinci  gün  şənlik  keçirmək  və  qoyun  qurban  kəsmək  mərasimi 
mövcud olub  (68, 23). Təbrizdə doğumla bağlı icra olunan  adətlər 
ovsun səciyyəli tədbirlərlə başlayır. Qeyd edək ki, «həmin tədbirlər 
aşağıdakılardır:  ananın  və  körpənin  xalq  arasında  «al»  adlanan  pis 
ruhdan qorunması üçün kişilər 7 gecə doğum baş vermiş evin keşi-
yini çəkirlər, 7 baş soğanı şişə keçirərək xəncərlə bir yerdə körpənin 
arxasında  divara  söykəyirlər;  7  gün  ərzində  körpəni  beşikdə  deyil, 
xəlbirdə saxlayırlar; körpənin başı üstə gecə-gündüz çıraq yandırır-
lar; körpə üçün mollaya dua yazdırırlar; körpə olan evə üstündə qı-
zıl və sarı muncuqlu qadın gəlməməlidir və s. Bu tədbirlərin hamısı 
körpənin guya sağ qalmasını təmin etmək üçün görülür» (68, 21). 
Yeni azad olmuş qadının yanına içərisində su olan qabda üç yu-
murta qoyurlar ki, ona nəzər toxunmasın. Əgər yumurtalar çartlasa, 
deməli ona nəzər toxunub, əgər çartlamasa, nəzər toxunmayıb. Zahı 
arvadın  üstünə  iynə-sancaq  sancarlar  ki,  bəd  ruhlar  ona  xətər  ye-
tirməsin. Doğum anından etibarən 40 gün ərzində qadın zahı hesab 
olunurdu. Doğuşdan sonra zahıya quymaq yemək tövsiyə olunurdu. 
40 gün sonra ana ilə uşağın qırxı tökülürdü.  
Qırx  tökmə  mərasiminin  mahiyyəti  belədir  ki,  «həmin  gün  er-
kən, daha doğrusu, danqaranlığında bulaq,  yaxud çaydan gətirilmiş 
sudan qırx ovuc bir qaba tökülür. Evdə «qırx suyu» da adlanan bu 
su ana və körpənin başından axıdılır. Bununla da onlar qırxdan çıx-
mış olurlar. Burada mərasimin icrası anında oxunulan nəğmə də bir 
neçə cəhətdən diqqəti cəlb edir. Nəğmə belədir: 

---

 
169 
 
 
Ağırlığın, uğurluğun, 
Dağlara, daşlara. 
Göydən uçan quşlara, 
Qurumuş ağaclara, 
Bal verməz arılara, 
Deyingən qarılara. 
Boz qurddan hay alasan, 
Xızırdan pay alasan. 
Kamal suyu, camal suyu, 
Can sağlığı suyu» (60, 115). 
 
Qırx «töküldükdən» sonra uşağı görmək olardı. El arasında mə-
lum  inama  görə,  qırxı  çıxmayan  uşağın  üstünə  getməzdilər.  Əgər 
gedən  olsaydı,  uşağı  həmin  adamın  üstünə  gətirirdilər.  O  özü  uşaq 
olan otağa girə bilməzdi. Uşağın çəkisi qədər əti aparıb qəbristanlıq-
da basdırırdılar ki, ömrü uzun olsun. Bu adətin adına «əqiqi» deyər-
dilər  (55,  120).  Qırxı  gözləmək  adəti  əfqanlarda  da  «cehel-qoriz» 
(«qırx-qaç»)  adı  ilə  məlumdur.  Qırx  gündən  sonra  ana  körpəsi  və 
qohumlarla  bərabər  hamama  gedir.  Yalnız  bundan  sonra  adam 
arasına çıxa bilərdi (69, 120).  
Azərbaycanda uşaqla əlaqədar müxtəlif oxşamalar, əyləndirmə-
lər, laylalar, bəsləmələr və nəğmələr mövcuddur. Hətta uşaqla bağlı 
xeyli tapmacalar vardır. Onlardan birində belə deyilir: 
 
Əzizim, doqquz günə, 
Doqquz aya, doqquz günə, 
Qaranlıqdan kimi çıxar, 
Doqquz aya, doqquz günə? (70, 208) 
(açması: anadan olan uşaq) 
Körpə vaxtı uşaqları beşikdə (nənnidə) yatırırdılar. Uşağın diş-
ləri çıxan vaxtı hədik bişirib paylamaq adəti indi də vardır. Nəhayət, 
böyüdükdən sonra fəal tərbiyə prosesi başlanırdı.   
Qeyd  edək  ki,  «Ailə  tərbiyəsi  pedaqogikası  müxtəlif  elmlərlə 
sıx bağlıdır, lakin onun inkişafında iki elm sahəsi – etnoqrafiya və 

---

 
170 
 
psixologiya  xüsusilə  mühüm  rol  oynamışdır.  Hər  bir  xalqın  uşaq 
tərbiyəsi, o cümlədən, oğlan və qız tərbiyəsi haqqında özünəməxsus 
təsəvvür  və  anlayışları,  adət  və  ənənələri  vardır.  Bu  təsəvvür  və 
anlayışlarda, adət və ənənələrdə xalqın pedaqoji fikirləri etnoqrafik 
qaydalarla  üzvi  surətdə  birləşir»  (26,  272–273).  Adət  və  ənənələr 
vasitəsilə  uşaqlar  müəyyən  qaydaların  olduğunu  dərk  etməyə 
başlayır və vərdişlər əldə edirlər. H.Quliyev insanların etik, estetik 
və emosional hisslərinin formalaşmasında adət-ənənə və mərasimlə-
rin  xüsusi  əhəmiyyətə  malik  olduğunu  qeyd  edir.  Müəllif  bir  daha 
xatırladır  ki,  «mütərəqqi  adət  və  ənənələr  dərin  estetik-emosional 
məzmuna  malik  olduğundan  adamlarda  yüksək  əhval-ruhiyyə  və 
zövq tərbiyə edir, onlara güclü psixoloji təsir göstərir» (8, 3). Adət 
və ənənə xalqın şüurunda möhkəm yer tutarsa, onu məişətdən silib 
atmaq çox çətindir. Bu da onun uzun ömürlü olmasını təmin edir.  
Tərbiyənin əsas bünövrəsi ailədə qoyulur və o, həyatın ən əhəmiy-
yətli sahəsidir. Azərbaycanda «qədim zamanlardan başlayaraq, uşaqla-
rın  ailə  həyatına  hazırlanması  vəzifəsini  ailənin  özü  yerinə  yetirirdi. 
Uşaqlar kiçik  yaşdan etibarən ailə qanunları ilə  yaşayır, ilk titrək ad-
dımdan, sözdən ailə həyatının yazılmamış qanunlarını öyrənirlər» (26, 
5). Belə ki, «hələ müasir mənada pedaqoji elmlərin olmadığı vaxtlarda 
insan  təcrübəsi  davranış  nümunələrinin  intəhasız  təkrarlarından  elə 
normalar, elə qaydalar, elə qadağalar və öyüd-nəsihətlər xalq pedaqo-
gikasının məğzini təşkil etmişdir ki, onlar, hər şeydən əvvəl, mütərəqqi 
adət  və  ənənələrdə  etnoqrafik  və  tarixi  materiallarda,  xüsusilə  folk-
lorun atalar sözü, məsəllər, nağıllar, dastanlar, bayatılar, tapmacalar və 
şer janrlarında öz ifadəsini taparaq tarix boyu minlərlə nəsillərin, həm-
çinin  ən  görkəmli  fikir  adamlarının,  bədii  söz  ustalarının  formalaş-
masında müstəsna rol oynamış və cilalana-cilalana bu günə qədər gəlib 
çatmış, indi də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməmişdir» (43, 9–10).           
Orta  əsrlərin  ailə  məişəti  və  övlad  tərbiyəsi  məsələsi  ayrıca 
tədqiqat  obyekti  kimi  etnoqrafik  ədəbiyyatda  öz  həllini  indiyədək 
tapmamışdır.  Bunun  da  obyektiv  səbəbi  vardır.  Belə  ki,  bilavasitə 
bu  mövzuya  həsr  olunmuş  ayrıca  yazılı  mənbə  yoxdur.  İndiyədək 

---