ŞİRİn bünyadova

 
165 
 
antroponimiyanın özünəməxsusluğunu göstərir. Adlar hər bir xalqın 
mənəvi  zənginliyini,  dünyagörüşünü  və  məişət  xüsusiyyətlərini 
öyrənməkdə  yardım  etməklə  bərabər,  qədim  dini  təsəvvürlərin 
müəyyən olunmasında da antroponimiya mənbə rolu oynaya bilər.   
                                              
AİLƏ  TƏRBİYƏSİ 
Ailənin  bir  sıra  funksiyaları  vardır.  Onlardan  biri  də  dünyaya 
gətirilən övladın tərbiyə olunması məsələsidir. Ailə tərbiyəsi məsə-
ləsinin öyrənilməsi öz aktuallığını hər zaman qoruyub saxlayır. Ailə 
əvəzsiz, təkrarolunmaz bir dünyadır. Tərbiyə probleminə cavab tap-
maq üçün araşdırdığımız orta əsrlər dövründə onun hansı səviyyədə 
olduğunu öyrənmək zəruridir. Bu baxımdan da ailənin orta əsrlərdə-
ki vəziyyətini təhlil etmək və bu barədə verilən məlumatlara nəzər 
yetirmək  vacibdir.  Çünki  insan  mədəniyyətinin  ilk  nailiyyətləri 
bəlkə də uşaq tərbiyəsi ilə bağlı olmuşdur.   
Nəsillərin varisliyi təcrübənin uşaqlara çatdırılmasından asılıdır. 
Bu  sahədə  ailə  mühüm  rol  oynamışdır.  Nəzərə  almaq  vacibdir  ki, 
«müxtəlif  xalqların  etnopedaqogikasındakı  milli  və  ümumbəşəri 
mənəvi  normaların  qarşılıqlı  əlaqəsi  baxımından  dini  dəyərlərin, 
xalq əxlaqının, mənəviyyatın milli formalarının bir-birinə göstərdiyi 
qarşılıqlı  təsirinin  mexanizmini  öyrənmək  böyük  əhəmiyyət  kəsb 
edir»  (43,  8).  Belə  məsələlərin  rüşeymlərinin  məhz  ailə  daxilində 
yarandığını    nəzərə  alsaq,  tərbiyə  probleminin  tədqiqinin zəruriliyi 
bir  daha  ortaya  çıxır.  Bu  mühüm  məsələ  barədə  Z.Qaralov  belə 
yazır:  «Tərbiyə  –  dinamik    proses  olmaqla  bərabər,  eyni  zamanda 
idarə  edilən  mürəkkəb  sistemdir.  Bu  sistemdə  daimi  təsir  göstərən  
və dəyişən elementlər var. Hər elementin təsir gücünü tənzimləyən 
müvafiq amillər qrupu mövcuddur. Bunları nəzərə almadan sistemin 
hərəkətini düzgün idarə etmək mümkün deyil» (3, 27–28). 
Ailə  tərbiyəsinin  tarixi  qədim  zamanlara  gedib  çıxır  və  bu  bir 
gerçəkdir ki, hər bir dövrdə də diqqət mərkəzində duran bir məsələ 
kimi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hər bir dövrdə məhz həmin 

---

 
166 
 
zamana  xas  özünəməxsus  səciyyə  daşıyan  cəhətlər  və  tarixi  mühit 
mövcud  olmuşdur.  Bəşəriyyətin  tarixi  inkişafının  müxtəlif  dövrlə-
rində ictimai, siyasi və mənəvi abı-hava eyni olmamışdır. Ona görə 
də orta əsr Azərbaycan ailəsinin vəziyyəti barədə məlumat alarkən 
bütövlükdə  tədqiq  olunan  tarixi  dövrün  gerçəkliklərini  və  özünə-
məxsus xüsusiyyətlərə malik olduğunu nəzərə almaq vacibdir.  
Məlumdur ki, evlilikdən sonra ailə həyatının yeni səhifəsi açılır. 
Toy mərasimi  tamamilə qurtarandan sonra ilk istək övlad dünyaya 
gətirə  bilməkdir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  bəy  evinə  qədəm  qoyan  gə-
linin qucağına uşaq qoyulması əsrlər boyu bir adət halını almışdır. 
Bu da ona ana olmaq arzusu ilə edilən davranışdır. Toydan sonra tə-
zə gəlin bəy evinə qədəm basanda yeni həyatın gündəlik qayğıları, 
əmək fəaliyyəti artıq başqa bir mühitdə davam edir. Yaşamı davam 
etdirmək  üçün  gəlin  yeni  ailə  həyatının  daxili  qaydalarına  uyğun-
laşmalı  olur.  Məişət,  təsərrüfat  problemləri  və  bununla  bağlı 
qayğılar günün reallığı kimi ortaya çıxır.  
Azərbaycan  xalqının  ailə  həyatında  övladın  böyük  rolu  vardır. 
Bu məsələ ilə bağlı Füzulinin xalqdan gələn təfəkkür tərzinə uyğun 
şəkildə söylədikləri yerinə düşür: 
 
Fərzəndsiz adəmi tələfdir, 
Baqi edən adəmi xələfdir. 
Nəsl ilə olur bəqayi-insan, 
Nəzmi-bəşərü nizami-dövran. 
Can cövhərinə bədəldir övlad; 
Övlad qoyan, qoyar həm ad. 
Xoş ol ki, xələfdən ola xoşdil, 
Dünyada bir oğlu ola qabil (39, 50). 
Hətta  bu  yolda  müxtəlif  əməllərə  baş  vurulmuş,  ayinlər  icra 
olunmuş,  uşağı  olmayanlar  nəzir-niyaz  verərək  Allahdan  övladın 
olmasını arzulamışlar. Füzuli bu xüsusda yazır: 
 
Çox nəzirlər etdi hər məzarə, 
Çox qıldı niyaz kirdigarə (39, 50). 

---

 
167 
 
 
Məzar dedikdə yəqin ki, pirlər nəzərdə tutulur. Kirdkar isə tanrı 
deməkdir.  ««Kitabi–Dədə  Qorqud»  dastanında  Dirsə  xan  da  nəzir-
niyaz və qurban  yolu  ilə övlad qazana bilir.  «Manas»  eposunda da 
Manas  nəzir-niyaz  və  qurbanlarla  dünyaya  gəlir...  Qurbanlığın,  nə-
zir-niyazın,  ehsanın  xalq  arasında  öz  yeri  vardır.  Bu  ənənə  indi  də 
el-obamızda  yaşamaqdadır.  İnsanlar  indi  də  nəzir-niyaza,  qurbanlı-
ğa  olan  inamlarını  itirməmişlər.  Görünür,  tarixin  müəyyən  çağla-
rında  xalq  öz  adət-ənənələrini,  etiqadlarını  yaşatmaq  üçün  onları 
folklor  nümunələrinə  köçürməklə  hifz  etmək,  qorumaq  haqqında 
düşünmüşdür»  (47,  193).  Tarixən  bu  məsələ  demək  olar  ki,  bütün 
dastanlarımızda  yer  almışdır.  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanında 
bununla əlaqədar belə deyilir: «Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük 
məclis  qurdurdu,  Allahdan  istəyini  dilədi.  Atdan  ayğır,  dəvədən 
buğra,  qoyundan  qoç  qırdırdı.  İç  oğuz,  Daş  oğuz  bəylərini  ora 
topladı. Ac gördüsə, doydurdu. Yalın gördüsə, geyindirdi. Borclunu 
borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl 
götürüb arzularını dilədilər. Allah bir ağzı  dualının alqışı  ilə övlad 
verdi.  Arvadı  hamilə  oldu.  Bir  neçə  müddətdən  sonra  bir  oğlan 
doğdu» (45, 133-134).  
Azərbaycanda hamiləlik dünyaya övlad gətiriləcək sevinc doğu-
ran  hadisə  olduğundan    qadınlara  xüsusi  hörmət  olunurdu.  Boylu 
qadına  münasibətdə  ətrafdakılar  həssas  münasibət  nümayiş  etdirir-
dilər.  Nəinki  evin  içindəkilər,  hətta  qonum-qonşu,  qohum-əqrəba 
yeriklədiyi  şeylərin  hamilə  qadına  təqdim  olunması  qayğısına  qa-
lırdılar.  Canı  çəkdiyi  yeməklərin  və  meyvələrin  hamiləyə  gətiril-
məsi savab iş sayılmışdır. Doğum vaxtı gələndə isə xüsusi təcrübə 
sahibi olan qadın-mamaça dəvət olunurdu. O doğum zamanı lazım 
olan  işləri  görürdü.  Bu  zaman  müddətində  kişilər  müəyyən  vaxta-
dək evi tərk edirdilər. Doğum zamanı mamaçadan istifadə olunduğu 
Xaqaninin də əsərində öz əksini tapmışdır. Xalq  arasında doğumla 
bağlı nəğmələr də mövcud olmuşdur. Bunun da ifaçıları nəğmələrin 
mahiyyətindən də göründüyü kimi həmin mamaçalar olmuşlar. Belə 
nəğmələrdən bir örnəkdə deyilir: 

---