Sitologiya va genetika

§. Hujayrada plastik almashinuv |

Biologik sintez reaksiyalarning to‘plami plastik almashinuv deb ataladi. Modda almashinuvida bu turning nomi uning mohiya- ti bilan bog‘liq: hujayra tashqaridan kelayotgan oddiy moddalar hisobiga o‘zi uchun zarur bo‘lgan birikmalarni hosil qiladi. Quyi- da plastik almashinuvning eng muhim shakllaridan bo‘lgan DNK, RNK va oqsil biosintezi bilan tanishamiz.
Hujayrada DNK sintezi. DNK molekulasi ikki zanjirdan tuzil- gan qo‘sh spiral bo‘lgani uchun uning sintezi shu qo‘sh spiralni yaratishdan iborat. Bu zanjirlar bir-biriga to‘la komplementar, ya’ni biri ikkinchisini to‘ldirib turadi. DNK molekulasining sintezi uning boshlang‘ich qo‘sh zanjirining ikkita alohida zanjirlarga ajralishiga va ular har birining strukturasiga mos ikkinchi zanjir yaratilishiga asoslangan. DNK zanjirlarini bir-biridan ajratuvchi alohida ferment mavjud bo‘lib, bu ferment DNK molekulasida asta siljib, birin-ke- tin nukleotidlar orasidagi kuchsiz vodorod bog‘larini uzadi. Boshqa ferment esa har bir alohida zanjir bo‘ylab harakatlanishi davomida eski zanjir nukleotidlarga komplementar bo‘lgan yangi zanjir nuk- leotidlarni ulaydi.
Demak, yangi sintezlangan DNK ikki zanjirli duragay molekula bo‘lib, uning bitta zanjiri eski, ikkinchisi esa yangidir. Bu jarayonda bir zanjirdagi adenin A qarshisida ikkinchi zanjirda timin T, guanin G qarshisida sitozin C va aksincha, joylashadi. DNK molekulasining ikki hissa ortishiga DNK replikatsiyasi deyiladi.
RNKlar sintezi, asosan yadroda, DNK molekulasidagi nukleo­tidlar tartibi shaklida yozilgan axborotni i-RNKga ko‘chirib olgan- dek o‘tishiga - transkripsiya deb ataladi. DNK zanjiri matritsasi asosida RNK sintezlanishi jarayonda DNKdagi nukleotidlar qa- tori RNKdagi nukleotidlar qatorida takrorlanadi, faqat DNK dagi T(timin) o‘rniga U (uratsil), dezoksiriboza o‘rniga riboza joylasha­di. Shuni ta’kidlab aytish kerakki, DNK molekulalari juda katta, ul- arda yozilgan axborot juda ko‘p, RNKlar DNK molekulasining ki­chik bir qismiga to‘g‘ri keladi. Bitta DNK molekulasida yuzlab, min- glab i-RNK, t-RNK, r-RNKlar sintezlanishi mumkin. Har bir i-RNK- dagi axborot kamida bitta oqsil molekulasi sintezi uchun yetarlidir.
Genetik kod. Oqsillarning biologik vazifasi asosan aminokis- lotalarning oqsil molekulasidagi o‘rni, ya’ni ularning ketma-ketligi bilan aniqlanadi. Binobarin, bunday molekulalar biosintezi oldindan belgilangan reja bo‘yicha amalga oshishi kerak. Bunday reja DNK molekulasida 4 xil nukleotidlarning yordamida yozilgan bo‘lib, u oqsil molekulasining nusxasi yoki qolipi deb yuritiladi. 20 xil amino­kislotaning DNK molekulasidagi 4 xil nukleotidlar yordamida ifodala- nishi genetik kod deb ataladi. Har bir aminokislota 3 ta nukleotid-