Son 150 IL ərzində Azərbaycanın neft sənayesi daim inkişaf etmişdir

 
             
 
Kəmərin  quyuya  buraxılması  zamanı  isə  halqavi  fəzada 
təzyiqin  yüksəlməsi,  quyudan  qaldırılması  zamanı  təzyiqin 
düşməsi müşahidə olunur. 
Qoruyucu  kəmərə  təsir  edən  xarici  və  daxili  təzyiqlər. 
Qoruyucu kəmər, dağ suxurlarının və kəmər arxası fəzada olan 
qazıma  məhlulunun  təsirindən  yaranan  xarici  təzyiqə  məruz 
qalır.  Qazılan  quyunun  açdığı  layların  təzyiqi  və  müxtəlif 
əməliyyatların  yerinə  yetirilməsi  (quyunun  sementlənməsi, 
layın  hidravlik  yarılması  və  s.)  nəticəsində  yaranan  təzyiqlər 
isə kəmərə təsir edən daxili təzyiqlərdir. İstər xarici, istərsə də 
daxili təzyiqlərin təsiri o vaxt qorxulu nəticələrə gətirib çıxarır 
ki  bunlardan  birinin  yaratdığı  təzyiq  o  birisi  tərəfindən 
kompensə  edilməsin.  Odur  ki,  kəmərin  möhkəmliyə 
hesablamalarında həmişə xarici və daxili təzyiqlərin fərqi əsas 
götürülür. 
Oval  və  divarının  qalınlığı  müxtəlif  olan  qoruyucu 
borular  üçün  böhran  təzyiqini,  yəni  xarici  təzyiqin  təsiri 
nəticəsində  yaranan  gərginliyin  boru  materialının  axıcılıq 
həddinə  çatdığı  təzyiqi  tapmaq  üçün  aşağıdakı  formuladan 
istifadə edirlər: 
 P
kr
 – kritik (böhran) təzyiqdir 

dar
 – C, D, K, E, L, M, P markalı poladlardan hazırlanmış boru 
materialının  uyğun  olaraq  axıcılıq  həddi  (3200,  3800,  5000, 
5500, 6500, 7500 və 9500 kqq /sm
2
) 
Xarici əzici təzyiq böhran təzyiqindən çox olur. 
Təcrübə 
yolu 
ilə 
müəyyən 
edilmişdir 
ki, 
083
,
0
048
,
0



D
k

 olan borular üçün xarici əzici təzyiq P
əz
 
= (1,10

1,22) P
kr
 qiymətində olur. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dartılma  və  xarici  izafi 
təzyiqlərin  eyni  zamanda  birgə  təsiri  nəticəsində  xarici  əzici 
təzyiqin qiyməti bir qədər azalır. 
050
,
0

D
k


 olan borular üçün bu azalma 5 

 15 % 
təşkil edir. 

---

 
             
 
Xususi  halda,  yəni  divarının  qalınlığı  eyni  olan 
borulardan  təşkil  edilmiş  qoruyucu  kəmərlər  üçün  böhran 
təzyiqi  aşağıdakı  formulanın  köməyi  ilə  hesablanır 
(B.V.Bulqakov formulası) 
 
B.V.Bulqakov  müəyyən  etmişdir  ki,  xarici  əzici  təzyiq 
böhran təzyiqindən orta hesabla 13% çox olur, yəni 
Bu formula QİNİ (QİNİ) formulası adı ilə məşhurdur. 
Yuxarıdakı  formula  ilə  hesablamalar  böhran  təzyiqinin 
B.V.Bulqakov formulası ilə hesablanan böhran təzyiqindən 10-
17%  çox  olduğunu  göstərir  və  demək  olar  ki,  QİNİ  formulası 
ilə  tapılan  əzici  təzyiqin  qiyməti  ilə  üst-üstə  düşür.  Beləliklə, 
xarici  əzici  təzyiqin qiymətini  AzNİİ  formulası  adı ilə məşhur 
olan  aşağıdakı  formula  ilə  hesablamağı  keçmiş  SSRİ  Neft 
sənayesinin texniki şurası məsləhət görmüşdür: 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  böhran  təzyiqini  və  k-nı 
hesablamaq yolu ilə də xarici əzici təzyiqi tapmaq olar. 
k 

 0,06 olarsa xarici əzici təzyiq P
əz
 = 1,10 P
kr
 olar 
 0,06

 k 

 0,07 olarsa xarici əzici təzyiq P
əz
 = 1,13 P
kr
 olar 
k 

 0,07 olarsa xarici əzici təzyiq P
əz
 = 1,19 P
kr
 olar 
Xarici izafi təzyiq qoruyucu kəməri bağlı əks klapanla 
buraxan  zaman  yaranır  və  kəmərin  doldurulmayan  hissəsinin 
maksimal uzunluğu tapılır. 
z
n
kr
P
l
m
я



10
 
burada: P
kr
 – böhran təzyiqidir, kqq / sm
2
 - ilə; 
 

m
 – qazıma məhlulunun xüsusi çəkisidir, q /sm
3
 ilə; 
 n
əz
 – əzilməyə ehtiyat əmsalıdır. 

---

 
             
 
Kəmərin  doldurulmayan  hissəsinin  uzunluğu  hesablanan 
l -in  qiymətindən  çox  olarsa,  kəmərin  xarici  izafi  təzyiqin 
təsirindən əzilməsi ehtimalı artır. 
Sementləmə zamanı daxili izafi təzyiq belə tapılır: 
 P
dax
 = 0,1 ( 

sem
- 

m
 ) h
o
 + 0,01 L 
 h
o 
- qoruyucu kəmərin arxasında sementin hündürlüyü-
dür, m ilə; 
 

sem
 - sement məhlulunun, 

m
 – isə qazıma məhlulunun 
xüsusi çəkisidir, qq /sm
3
 ilə; 
 P
dax
 - daxili izafi təzyiqdir, kqq /sm
2
 ilə. 
Quyuda  müxtəlif  işlərin  (quyunun  mənimsənilməsi, 
təmir – izolə işləri və s.) aparılması, təzyiq və temperaturanın 
təsiri  nəticəsində  qoruyucu  kəmərin  daxilində  yaranan  təzyiq 
Mariotta, Lame və ya Barlou formulası ilə təyin edilir: 
D
ax
P
qir





2
 
 

ax
 – boru materialının axıcılıq həddidir, kqq /sm
2
 ilə; 
 D - kəmərin xarici nominal diametridir, sm ilə; 
 

 - kəməri təşkil edən boruların divarının nominal qalınlığıdır, 
sm ilə; 
 P
qır
  –kəmər  içərisində  yaranan  daxili  təzyiq  hesabına  kəmərin 
qırılma (cırılma) təzyiqidir. 
Xarici  və  daxili  təzyiqlər  kəmərə  yalnız  radial 
istiqamətdə deyil, həm də ox boyu yüklə də təsir edir. Ox üzrə 
qüvvələr  istismar  kəmərinə  kəmərin  xaricində  və  daxilində 
olan  mayelərin  ağırlıqları  hesabına  və  kəmərin  quyu  ağzı 
təzyiqi hesabına  yaranır. Bu qüvvələr əyilmə momenti yaradır 
ki,  bu  da  kəmərin  əyilməsinə  səbəb  ola  bilər.  Daxili  təzyiq 
tangensial istiqamətdə (dairəvi) təsir edən normal gərginlikdən 
əlavə olaraq ox üzrə dartıcı qüvvə yaradır və kəməri momentin 
təsiri ilə əyməyə çalışır. Xarici təzyiq isə əks effektlə təsir edir: 
ox  boyu  sıxıcı  qüvvə  yaradır  və  əyilməyə  qarşı  momentlə 
müqavimət  göstərir.  Bu  qüvvələrin  təsirindən  kəmər  öz 
düzxətli  müvazinətini,  dəyanətliliyini  itirə  bilər,  hermetikliyi 

---