Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
Yüklə 2,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 128 əhalinin geniş kütləsinin təzyiqi ilə başlayır. Bu iki yoldur, lakin heç də o demək deyil ki, elitanın suiqəsdi və ya xalq üsyanları mütləq dövlət quruluşunun dəyişməsinə gətirib çıxarır. Çox vaxt olur ki, hakimiyyətin qapalı dairəsini qırmaq mümkün olmur. Qa- zaxıstanda dəyişikliklərə ciddi fon varmı? Bu suala birmənalı ca- vab vermək olmaz. Avtoritar rejimlərin, xüsusilə təbii sərvətlərlə zəngin olanların dayanıqlığı bir çox daxili və xarici faktorlardan asılıdır. Mənim nəzərimcə ən vaciblərini sadalayım: � Vətəndaş cəmiyyətinin dəyişikliyə hazırlığı və arzusu � Neftin qiyməti və başqa xammal məhsulları � Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi vəziyyəti: ABŞ, Avropa Birliyi, Çin � Ölkənin başçısının yaxın ətrafındakı konfliktlər � Liderin sağlamlıq vəziyyəti və iş qabiliyyəti � Rejimə qarşı layiqli və fəaliyyətdə olan müxalifətin olması � Geosiyasi mühit (xüsusilə Rusiya Federasiyasında hadi sə lər) Bu siyahını yəqin ki, uzatmaq olar. Sadalananlardan görünür ki, faktorların bir hissəsi bugünkü Qazaxıstan üçün keçərlidir, də- yi şikliyə imkan yaradır, bir hissəsi isə əksinə əngəl törədir. Bu məruzə çərçivəsində hər bir faktora ayrılıqda qiymət vermək imkanı yoxdur. Onlardan hansınınsa təsirinə də dürüstlük qiymətini vermək mümkün deyil. Mən yalnız qısaca ola raq Qazaxıstanda olan siyasi elitanın və vətəndaş cəmiy yə tinin vəziyyətinə baxışda dayanacağam. Belə ki, vacib olan dəyişikliklərin başlanması üçün şərait deyil həm də siyasi dəyişikliyin uğurunun təminatı vacibdir. Qazaxıstanda siyasi elita başa düşür ki, dəyişiklik vacibdir. Onlar elə cəmiyyətdə yaşamaq istəyirlər ki, mülkiyyət hüququ və digər hüquqlar liderin konkret şəxslərin, biznesmen və ya məmurların loyal münasibətlə deyil, həm də qanunlarla görünsün. Elitalara müstəqil məhkəmə, səlahiyyətli parlament lazımdır, onlar siyasi və iqtisadi qərarlara təsir etmək istəyirlər. Onlar anlaşmalarla de- yil, qanunlarla yaşamaq istəyirlər. Bununla belə siyasi dəyişiklik arzulayan elita həm də ondan qorxur. Qazaxıstan siyasi sinfinin qorxusu hər şeydən əvvəl onların mülkiyyətinin legitimliyinin sual altında olması ilə bağlıdır. Bu vəziyyət yəqin ki, Azərbaycan və Rusiyada da yaranıb. 129 22 il sonra Sovet mirası: İnkar yoxsa Güclənmə? Siyasi reformalardan sonra demokratik seçilmiş hakimiyyət sonradan da şübhəli şəkildə qazanılmış mülkiyyətin onların əlində qalacağı qarantiyasını heç kimə verə bilməz. Mülkiyyət nədir? Onların şəxsi azadlığı təhlükə altında qalır. Postinqilab ölkələrində baş verənlər göstərir ki, özəlləşdirmə və mülkiyyət hüququ köhnə rejimi devirəndən sonra az qala birinci məsələyə çevrilir. Buna görə də Qazaxıstanın hakimiyyət və biznes nümayəndələri o ictimai qrup deyillər ki, siyasi dəyişikliklərə baş- lasınlar. Əgər bizim ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyətini qiymət- lən dirsək, o da konservativ əhvaldadır. Böyük hesabla Qazaxıs- tanın geniş təbəqələri demokratik dəyişikliklərə ehtiyac gör mür- lər. Bu xüsusilə bizim etnik polyarlıqla əsaslanmışdır, daha sərt demək də olar: etnik bölücülüklə. Qiymətləndirməyə görə (müx- təlif mənbələrdə bir qədər dəyişir) əsas xalqın, yəni qazaxların bu gün payı 60 %, rus və rusdillilərin isə (qeyri-qazaxların) 40 %-dir. Rus dilli əhali əsasən demokratiyadan qorxur, çünki ehtiyatlanır ki, hakimiyyətə millətçilər gələ bilər. Bu ehtiyatlanmanı əsaslı saymaq olar, belə ki, qazax kənd əhalisinin böyük əksəriyyəti varlıların hədsiz bədxərc hakimiyyəti fonunda çox kasıb yaşa- yır. Aulların sakinləri bununla bağlı dərin haqsızlıq hissi keçirirlər. Özünün radikal nümayəndələrinin dili ilə qazax millətçiləri deyirlər ki, xalq hələ də kolonizatorların hakimiyyəti altında ya- şayır. Kollaborasionistlər və yaddellilər xalqa məxsus olan təbii sərvətləri vəhşicəsinə dağıdırlar. Bu zaman nəzərə almaq lazım- dır ki, qazax aulu şəhər əhalisindən nəinki sayca çoxdur, həm də aktiv səs verir. Müəyyən şəraitdə kəndlərin və şəhər ətrafının ka- sıb əhalisi o liderin arxasınca gedəcək ki, əsas xalq üçün iqtisadi, dövlət dilinin qorunması üçün daha sərt siyasət, xarici şirkətlərin iqtisadiyyatın emal sektorundan qovulması haqqında şüarlar səsləndirəcək. Digər tərəfdən qazax əhalisi də demokratik refor- malardan ehtiyat edirdi. Onlar qorxurdular ki, demokratik seçkilər nəticəsində rusdilli şimal regionlarda separatçılar hakimiyyətə gələr. Bu ehtiyatlanma da əsassız deyil. Qazaxıstanın hakim re- 22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 130 jimi bu və ya digər etnik qrupların qorxuları ilə bacarıqla balans- laşdırır, hər ikisi üçün daha az bəla gətirən rolunda çıxış edir. Biz deyəndə ki, “lənətlənmiş neft” müşahidə edirik ki, təbii sərvətlərlə zəngin ölkələr bütün bunlara malik olmayanlardan daha pis inkişaf edir. İqtisadçılar onlarla neqativ effekt göstərirlər. Mən Qazaxıstan üçün aktual olan 3-nü göstərəcəm. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər təbii sərvətlər dövlətin iqtisadiyyatına təsiri yaxşı öyrənilibsə, onda “neft dollarlarının “ siyasi sistemə təsiri həddən artıq səthi öyrənilib. Mahiyyətcə o müşahidələr və faktların kons- tatasiyası ilə məhdudlaşıb.Təbii sərvətlərin, xüsusilə neftin icti- mai siyasi proseslərə təsiri üzərində qısaca dayanmaq istərdim. 1. “Holland xəstəliyi”. Neftin və qazın satışından yüksək gəlirlər əldə edən ölkələrdə iqtisadiyyatın bütün digər sahələri staqnasiya vəziyyətində olur. Bu vəziyyət iqtisadçılar tərəfindən ətraflı təsvir olunub. Lakin hol- land xəstəliyinin siyasi sistemə təsirinin birbaşa əsasları yoxdur. Yəni iqtisadiyyatdakı əyilmələrlə siyasətdəki əyilmələr arasında əlaqə yoxdur. 2.Vergi sistemi. Təbii sərvətlərlə zəngin ölkələrdə fiziki şəxslərə vergiqoyma- nın ölkə büdcəsinin artması üçün mühüm əhəmiyyəti yoxdur. Ona görə bəzi ekspertlər təsdiq edirlər ki, vətəndaşlar dövlətlə əlaqə hiss etmirlər, ona görə də indifferentdirlər. Bu arqument ətraflı elmi tədqiqatlara açıq əl çatmasa da diqqətə layiqdir. Bununla bərabər, nəzərə almaq lazımdır ki, postsovet məkanında vergiqoyma siste- mi təkcə enerji daşıyıcıları ilə varlı ölkələrdə deyil, bütün ölkələrdə oxşardır. Keçmiş SSRİ-nin vətəndaşları verginin çox hissəsini özləri ödəmirdilər, bunu onların yerinə işverən edirdi. Vergilərin vətəndaşların davranışına təsirini təsdiq edəndə məntiqlə çıx- malıdır ki, kim vergi ödəyir, iş adamları, onlar siyasətdə aktiv ol- malıdırlar. Lakin biz bunu müşahidə etmirik. Qazaxıstan biznes birlikləri siyasətdən vəbadan qorxan kimi qorxurlar. 3. Korrupsiya. Yüklə 2,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|