Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə?
Yüklə 2,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ramazan Gözən Türkiyənin siyasi və iqtisadi transformasiyası: realist və natamam Sovet modelindən liberal modelə doğru
- Əsas parametrlər
Ramazan Gözən Türkiyənin siyasi və iqtisadi transformasiyası: realist və natamam Sovet modelindən liberal modelə doğru Müqəddimə: nəzəriyyələr barəsində məlumat Bu məqalənin cavablandırmaq istədiyi sual budur ki, Türkiyədə iqtisadi və siyasi gücün birləşməsi prosesi necə gedir. Mən başa düşürəm ki, Türkiyənin daxilində bu, siyasət və iqtisadiyya- tın qarşılıqlı təması nəticəsində baş verir. Bu suala cavab tap- maq üçün biz əvvəlcə bu prosesi izah edə biləcək nəzəriyyələri gözdən keçirməliyik. Görək siyasət (dövlət və dövlət məmurları) və iqtisadiyyat (açıq bazar mühiti və ordakı əsas aktorlar) nəzəri perspektivdən hansı şəkildə qarşılıqlı münasibətdədirlər. Bu məsələyə aydınlıq gətirə biləcək üç əsas nəzəriyyə möv- cuddur. Liberalizmə görə siyasət və iqtisadiyyat bir-birindən ayrı olmalıdırlar və biri digərinin fəaliyyət sahəsinə müdaxilə edə bilməz. Belə ki, siyasi aktorlar və siyasi məqsədlərlə görüləcək işlər bazar mühitində iqtisadi proseslərə nəinki bir ölkə daxilində, həm də ölkələr arası əlaqələrdə də təsir göstərməməlidir. Bu nəzəri məktəbin ən böyük bilicisi Adam Smitdir. O deyir ki, açıq bazar prinsipləri üzərində fəaliyyət göstərən iqtisadiyyatda heç bir siyasi, ideoloji və fiziki səbəblər iqtisadi proseslərə mane olmamalıdır. Fakt isə budur ki, bu fikir tam şəkildə heç bir vaxt praktik olaraq reallaşmayıb. Dövlət həmişə iqtisadi proseslərə müxtəlif səviyyədə müxtəlif yollarla təsir göstərmişdir. Qloballa- şan dünyada dövlətlər arasında gömrük tariflərinin azaldılması və başqa bu kimi maneələrin aradan götürülməsi nəticəsində qlobal bazar iqtisadiyyatına dogru irəliləyiş olmuşdur, hətta Avro- pa Birliyində dövlətlər arasındakı siyasi sərhədlər belə ləğv edil- mişdir, amma bütün bunlara baxmayaraq biz liberalistlərin iddia etdiyi və ya gözlədiyi kimi olan bir dövrdən hələ də uzaq olan bir mühitdə yaşayırıq. Buna görə də digər iki nəzəriyyədə ifadə olunan fikirlərdə siyasi və iqtisadi sferaların bir-birindən ayrılması qeyri-müm- kün görünür. Marksizmdə deyilir ki, iqtisadi prinsiplər siyasi məqsədlərin və digər şeylərin əsas təyinedicisi rolunu oynayır. Beləlikə, daha yüksək struktura malik olan siyasətin əsas özəyini iqtisadiyyat təşkil edir. İqtisadi və siyasi maraqlar qarşılıqlıdır. Bu baxımdan Sovet İttifaqı və ondan asılı olan dövlətlər, iqtisadi re- sursların və iqtisadi fəaliyyətlərin mərkəzləşdirilmiş siyasi aktor- lar və bürokratiya tərəfindən idarə olunduğu bir system yaratmış- dılar. Mərkəzləşdirilmiş, yəni mərkəz tərəfindən planlaşdırılmış iqtisadiyyat siyasi aktorlara imkan verir ki, iqtisadi proseslərə tam şəkildə müdaxilə edə bilsinlər. Bu sistemdə iqtisadi məqsədlər əsas prioritetlərdir. Amma həqiqətən də bu belədirmi? İqtisadi- yattın idarə olunmasında siyasi maraq və strategiyaların rolu nədir? Bu sistemdəki siyasətçilərin və monopoliya qruplarının maraqları nədir? Mənim fikrimcə bu sualın cavabı iqtisadiyyatı və iqtisadi prosesləri təyin edən subyektin dövlət olduğunu iddia edən İqtisadi realizm nəzəriyyəsidir, realizm nəzəriyyəsinə görə dövlətin gücü və maraqları digər hər şeydən, daxili və dünya iqti- sadiyyatından da üstündür. Real həyatda biz bu nəzəriyyələrdən heç birinin tam praktik olaraq həyata keçirildiyinə rast gəlmirik. Nə liberalizm, nə realizm nə də marksizm real həyatda nəzəriyyələrində iddia edildiyi kimi işləmir. Amma bu gün, Markizm modelinin mövcud olmadığı bir dövrdə Realist və Liberalist nəzəriyyələrin kombinasiyasından yaranan müxtəlif tipli modellər daxili və beynəlxalq səviyyədə öz əksini tapır. Mən inanaraq iddia edirəm ki, Türkiyə məhz bu dövlətlərdən biridir. Həqiqətən də Türkiyə bu modellərin tətbiqi indiyə qədər fərqli vaxtlarda öz əksini tapmış maraqlı bir nümunədir. Bu nəzəri perspektivlərdən baxdıqda mənim arqumentim budur ki, son 169 22 il sonra Sovet mirası: İnkar yoxsa Güclənmə? 22 il sonra Sovet mirası: inkar yoxsa güclənmə? 170 əsrdə Türkiyə Realist və Natamam şəkildə tətbiq olunan So- vet modelindən iqtisadiyyatın və siyasətin birləşməsini özündə təcəssüm etdirən Liberalizm modelinə doğru dəyişmişdir. Mən bu dəyişikliyin necə baş verdiyini izah edəcəm. Mən göstərəcəm ki, Türkiyədə siyasi və iqtisadi hakimiyyət necə qurulur və tətbiq olunur. Buna görə də bu məqalədə Türkiyənin timsalında siyasətin və iqtisadiyyatın bir-biri ilə qarşılıqlı münasibəti tarixi perpektivdən analiz ediləcək. Türkiyənin bu təcrübəsini daha yaxşı başa düşməkçün bəzi əsas parametrləri işıqlandıracam. Əsas parametrlər 1. Bu qeyd edilməlidir ki, prinsip etibarilə Türkiyədə dövlət nəzarəti siyasi və iqtisadi sistemin fəaliyyətində dominant rol oynamışdır. Türkiyə dövləti və siyasətçiləri iqtisadiyyatın təşkili və idarə olunmasında önəmli imtiyaza malik olublar. Lakin bu heç də Sovet İttifaqı və bu kimi digər korporatist dövlətlərdə mövcud olduğu kimi olmayıb. Türkiyədə dövlət və özəl sektor həmişə ayrı olub, və Osmanlı zamanından bəri belə dövlətin si- yasi hakimiyyəti və iqtisadiyyat bir-birindən demək olar ki, ayrı ol- muşlar. Baxmayaraq ki, nəzəri və həm də praktik olaraq Osmanli sultanı dövlətin, bütün ölkənin və əhalinin (xidmətçi və qulların) sahibi idi, o həmişə icazə verib ki, insanlar özəl mülklərə sahib ola və öz bizneslərini qura bilsinlər. Məsələn, 1915-ci ildə 264 biznes müəssisəsindən 214-ü, yəni təxminən 80 faizi özəl sahib- karlara məxsus idi 1 . Umumiləşdirərək iddia etmək olar ki, bu hal müxtəlif vaxtlarda bəzi dəyişikliklər olmaqla bərabər növbəti on illiklərdə də bu şəkildə davam edib. Biz deyə bilərik ki, Sovet İt- tifaqında və ondan asılı olan ölkələrdə olduğu kimi iqtisadiyyatın və siyasətin bir-birilə ilə tam bütövləşməsi baş verməyib. Aşağı- da verilən məlumat müasir Türkiyədəki istehsalat sənayesində dövlət və özəl sektorun payını görməyə köməklik göstərə bilər. 1 Güven Delice and Cengiz Yavilioğlu, “Dönemler itibarıyla Türkiye’de devlet-ekonomi ilişkileri”, Cengiz Yavilioğlu, Güven Delice and Onur Özsoy, Dünya’da ve Türkiye’de Özelleştirme Uygulamaları: Teorik ve tarihsel bir perspektif (Ankara: T.C.Başbakanlık Özelleştirme İdare Başkanlığı Yayını, 2010), s.290. Metin Toprak, Ömer Demir at al. Türkiye Ekonomisi: Serbest Piyasa Devriminin Serüveni (Ankara: Siyasal Kitabevi Y., 2001). Yüklə 2,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|